Sagnir - 01.04.1988, Qupperneq 73

,Þeir sem guðirnir elska ...
Það uoru bœði ríkir og fátœkir sem misstu börn sín ung. A þessari mynd afPétri Þorsteinssyni
sýslumanni og fjölskyldu hans sem máluð var 1769 sjáum við hjónin ásamt þeim 10 börnum
sem þau eignuðust. Aðeins fjögur barnanna náðu fullorðinsaldri en strönglarnir sex fremst á
myndinni sýna þau börn sem hjónin misstu.
lengi í reifum og víðast' í Evrópu.
Lömun eða afmyndun útlima sem
þéttar reifar í langan tíma geta or-
sakað voru því fátíðar hér. Hins veg-
ar tryggðu reifar að börnum var
hlýtt. Oft voru reifarnar þó hland-
blautar sem gat haft slæm áhrif á
húðina og leitt til sýkingar.
„Fúið er þetta“
Munnmælasaga hermir að kerling
ein sem var að þvo barni hafi fengið
eyra barnsins í lófann. Þá varð
henni aðeins að orði: „Fúið er
þetta“.27 Þó að skinnleysi og húð-
veiki hafi þjáð mörg börn vegna lé-
legrar umhirðu skulum við vona að
þessi saga eigi ekki við nein rök að
styðjast. Hitt er þó víst að ekki var
miklu hreinlæti fyrir að fara á 18.
öld og allt fram til loka 19. aldar.
Fyrsta baðið fengu íslendingar
nýfæddir og voru síðan þvegnir
nokkrum sinnum fyrstu vikurnar,
„en svo kom sjaldan eða aldrei vatn
á líkama manna að sjálfráðu upp frá
því.“ Líkt og mannslíkaminn var
fatnaður þveginn eins sjaldan og
komist var af með og rúmföt og
rekkjuvoðir ekki oftar en einu sinni
eða tvisvar á ári.28
Þegar svo lítið er hirt um líkama
og fatnað eins og á íslandi á 18. og
19. öld er engin furða að ósjálf-
bjarga reifabörn þjáist af húðkvillum
eins og raunin var. Húð þeirra
komst jú sjaldan í snertingu við
hreint vatn eða loft þar sem þau
voru yfirleitt innpökkuð í reifa sem
voru oftar en ekki rakar af hlandi og
saur. Léleg hirðing hefur vafalaust
valdið börnunum miklum kvölum
og e.t.v. getað leitt þau til dauða þar
sem sóðaskapurinn var mestur.
Það voru ekki aðeins útvortis sýk-
ingar sem sóðaskapur gat valdið
heldur einnig innvortis kvillar. Dús-
urnar sem stungið var upp í börnin
> tíma og ótíma voru útbúnar úr
misjafniega óhreinum dulum og
það sem í þeim var kom úr ýmsum
munnum svo þær gátu borið alls
konar smit og sýkingar í börnin. Og
eins og annað voru matarílát barn-
anna sjaldan þrifin svo mjólkin
súrnaði oft í þeim og gat orsakað
niagakveisu.29
Erfitt er að meta þau áhrif sem lít-
ið hreinlæti hefur á ungbarnadauða
en víst er að aukið hreinlæti og bætt
þekking á ýmsum sóttkveikjum við
lok 19. aldar átti drjúgan þátt í því
að fækka þeim börnum sem dóu á
fyrsta aldursári.
Húsaskjól
íslenskir bæir voru um aldir byggðir
úr þeim efnivið sem landið bauð
upp á. Lágreist hús úr torfi og grjóti
hafa skýlt landsmönnum fyrir kulda
og vindi en því miður ekki regni
nema að litlu leyti.
Af lýsingum erlendra ferðamanna
á 18. og 19. öld er greinilegt að raki
og fúi hefurverið mikill í bæjarhús-
um þrátt fyrir tilraunir til að verjast
hvoru tveggja. Ekki var þó aðeins
um að kenna lekum efnivið því
húsaskipan var oft afleit einkum
norðanlands þar sem vatn gat safn-
ast í ótal sund sem voru á milli
bæjarhúsa. Einnig gat verið að
bæjarstæðið væri á rökum grunni
og bærinn mikið niðurgrafinn.30
Raki og fúaloft í húsum var ekki
það besta fyrir kornabörn sem voru
mikið inni einkum fyrstu vikurnar
eftir fæðingu. Og ekki bætti úr skák
að baðstofurnar voru fullar af reyk
vegna lélegs eldsneytis sem bland-
aðist „óþef af öllum búnaði manna,
að ógleymdum mannslíkamanum
sjálfum."31 Ekki bætti það loftið inni
í bæjunum að oft voru kýr hafðar
inni á veturna til að fá af þeim hita.
Voru þær þá undir palli eða þiljaðar
af í baðstofunni.32
Munur á híbýlum eftir efnahag var
nokkur á íslandi en þó ekki eins
mikill og víðast hvar í Evrópu þar
sem fjölbreyttara framboð var á
byggingarefni. Munurinn hér fólst
einkum í frágangi innandyra en þeir
SAGNIR 69