Byggingarlistin - 01.01.1960, Page 13

um dómi hugarfar einfaldleikans og
það tillit, sem höfundar húsa þessara
hafa tekið til aðstæðna og þess efnis
er þeir höfðu til að byggia úr. Þeir
eru svona geðfelldir af því þeir vaxa
innan frá, öfugt við það sem ver-
ið hefur ráðandi sjónarmið: hugsunar-
hátt yfirborðsmennskunnar. Þessi
dásamlegu einföldu hús og sá hugur
sem þau skóp eru áminning til húsa-
meistara í dag: Ef um er að ræða snið
húsa, sem bera einkenni þessa skóg-
lausa staðar sem við byggjum og
stríðum hörðum vindum hans (niður
með þstta hel. . . orð þjcðlegur stíll)
þá virðist mér því bezt lýst með þess-
u.m oðrum: fábrotinn, einfaldur spar-
samur jafnt í veraldlegri sem í and-
legri eða fagurfræðilegri merkingu.
Bæir þessir eru ábending til okkar í
dag: okkur ber í lífi okkar og þá ekki
sízt í húsagerð að miða uppbyggingu
okkar við sparsemi og nýtni. Þeir eiga
ennfremur að hvetja okkur til að
halda enn betur á lofti hugsjón nú-
tíma byggingarlistar, en hún miðar
framar ö!lu að einfaldleika og að sjá
út frá kjarna hlutanna. Um leið eiga
þeir að hvetja okkur til þess að halda
uppi harðri andstöðu við prjálið,
sýndarmennskuna og hlægilegan lux-
us. Það er umhugsunarefni hve í-
skyggilega hin svokallaða nútíma-
©
bygging hér um slóðir hefur nálgazt
þessa höfuðlesti í húsagerð.
H. Á.
Keldur eru ofarlega á Rangcrrvöllum
að austanverðu, um 15 km frá þjóð-
vegi. Tvær leiðir er hægt að fara.
Onnur liggur um Gunnarsholt, og er
hún styttri, þegar farið er beint út úr,
og betri líka, mestallt sandleið. Hin er
um Hof, hagkvæmari þegar austur
fyrir Eystri-Rangá skal fara.
Bæjarnafnið Keldur er dregið af fornri,
en ekki nútíma merkingu orðsins. Hér
eru engar mýrarkeldur. Bærinn heitir
eftir hinum unaðstæru uppsprettum.
En slíkar uppsprettur skipta hér
hundruðum, ef ekki þúsundum, og
koma víðs vegar undan túninu, ákaf-
lega vatnsríkar og mynda hina stóru
læki, Keldnalæk og Króktúnslæk.
Mjög fáir, sem koma að Keldum, vita
um þessa merkingu nafnsins.
Sex stafnþil eru hér í bæjarröndinni,
og setja þau fagran svip á allt hér,
ásamt hinum hlöðnu tröðum. Eitt þess-
ara stafnþilja er inngangurinn í skál-
ann, nú eina skálann á landinu og
langelzta hús landsins að stofni til.
Skálafyrirkomulagið var algengast í
húsakynnum landsmanna öldum
saman. Voru skálar við lýði nokkuð
almennt fram á 16. eða 17. öld sem
aðalíveruhús. Hér sunnanlands hverfa
skálar að mestu leyti eða alveg um
og fyrir 1800, nema Keldnaskálinn,
sem stóð af sér allar tímans eymdir
og breytingar, fyrir ræktarsemi þess-
ara húsráðenda, sem hér hafa búið,
sérstaklega tveggja hinna síðustu, er
bjuggu hér í 113 ár.
Skálar, sérstaklega á höfðingjasetrum
fyrr, voru stórir og rúmgóðir, en dimm-
ir hljóta þeir að hafa verið, með mjög
litlum gluggum. Faðir minn mundi eft-
ir því, að rúðurnar í tveimur fjögurra
rúðu gluggum voru ekki stærri en tvö
spil samanlögð. En hlýir hafa skál-
arnir verið og talizt góð húsakynni, ef
þeir láku ekki.
Ef segja á nokkuð um aldur skálans,
sem svo margir af þeim fjölda, er
hingað kemur, eru þó forvitnir að vita,
verður það máske ágizkun að ein-
hverju leyti, en þó skemmtileg og at-
hyglisverð.
Bændahöfðinginn Jón Loftsson, sem
kenndur er við Odda, býr hér síðustu
æviár sín, en hann deyr 1197. Hann
reisir hér bæði kirkju og klausturhús,
sem hann ætlaði að ganga í, en entist
ekki aldur til að láta vígja. Sæmundur
í Odda, sonur Jóns, fékk Pál biskup
Jónsson í Skálholti (d. 1211), bróður
sinn, til að vígja bæði kirkju og klaust-
ur og hélt hvoru tveggja við um sína
daga (d. 1222). Annars fara ekki sög-
ur af klaustri þessu, en í uppblásturs-
rofi í Keldnatúni fannst innsigli, sem
að líkindum hefur átt einhver Sveinn
príor Pálsson, og bendir það til klaust-
urlifnaðar hér. Líklega stendur skál-
inn nú á gamla klausturstæðinu, og
ekki er óhugsandi, að skálinn sjálfur
sé að upphafi hluti af klausturhúsun-
um. Vitanlega er margsinnis búið að
gera við þetta forna hús, jafnvel
minnka það til muna og einkum
lækka. En viðir margir eru ákaflega
fornlegir og lag hússins þvílíkt, að
11