Fréttatíminn - 17.01.2014, Blaðsíða 26

Skrifstofu-
og skipulagsfíklar
fá ritföngin í Rekstrarlandi
www.rekstrarland.iswww.rekstrarland.is
PI
PA
R\
TB
W
A
•
S
ÍA
•
1
4
0
0
5
3
Skeifunni 11 | Sími 515 1100
G uðrún Johnsen lærði hag-fræði við Háskóla Íslands og lauk tvöfaldri masters-
gráðu frá Ann Arbour háskól-
anum í Michigan í hagfræði og
tölfræði árið 2003. Eftir útskrift
vann Guðrún við rannsóknir
í nokkur ár í Bandaríkjunum,
meðal annars fyrir Alþjóðlega
gjaldeyrissjóðinn. Hún starfaði
við rannsóknarnefnd Alþingis
frá árunum 2009 til 2010 og situr
í stjórn Arion banka. Guðrún
starfar nú sem lektor í fjármálum
við viðskiptafræðideild Háskóla
Íslands auk þess að kenna við Há-
skólann í Osló.
Bókin er fyrst og fremst hugsuð
fyrir erlendan markað en Guðrún
segir hana ekki síður eiga erindi
við Íslendinga. Hún er ætluð
öllum sem áhuga hafa á hruninu
og það er alls ekki nauðsynlegt
að vera með gráðu í viðskiptum
til að skilja hana því markmið
Guðrúnar frá upphafi var að setja
efnið fram á einföldu mái svo
bókin næði til ófaglærðra.
Guðrún, í fyrsta lagi, af hverju
þessi bók?
„Ég hef verið að skoða þessa
hluti í meira en áratug, meðal
annars hjá Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum,
þar sem ég rannsak-
aði útlánaþenslu og
áhrif hennar á fjár-
málastöðugleika. Það
eru bara svo mýmörg
dæmi og lærdómur úr ís-
lenska hruninu sem á fullt
erindi til annara þjóða sem
ekki eru búnar að fara í
gegnum þessa fjármála-
legu dýpkun sem
á sér stað
þeg-
ar
Það eru fyrst og fremst stjórn­
málamenn sem bera ábyrgðina
Ísland byggði upp hlutfallslega stærra bankakerfi en Sviss á innan
við tíu árum en þegar það kerfi hrundi árið 2008 bætti Ísland enn
við heimsmetaskrá sína því það var stærsta gjaldþrot bankakerfis
í sögu nútímahagfræði miðað við verga landsframleiðslu. Guð-
rún Johnsen gaf nýverið út bók sem kallast „Bringing down
the banking system: Lessons from Iceland“ þar sem hún rekur
söguna af risi og falli íslenska bankakerfisins. Bókin hefur
hlotið góðar viðtökur og verið lofuð af prófessorum virtra
háskóla á borð við Yale, Stanford og Harvard.
ans. Það var alveg ljóst að þegar
svona stórir bankar, sem eru kerfis-
lega mikilvægir, vaxa miklu meira
en efnahagslífið, þá er hætta á því
að eitthvað af lánunum sem verið
er að veita skili sér ekki að nýju.
Eins og ég bendi á í bókinni þá er
bandaríski innistæðutryggingasjóð-
urinn með þá reglu í sínum bókum
að ef bankar stækka um meira en
því sem nemur 5% á einu ári þá er
ástæða til að hafa varann á. Bank-
arnir hér uxu hinsvegar um 70%
að meðaltali á ári frá 2002 til 2007,
þegar þenslan var hvað mest.“
Vorum við í stakk búin til að takast á
við þessa stækkun?
„Nei, við vorum ekki tilbúin. Það
er mjög æskilegt að einkavæða
banka og láta einkaaðila reka
banka en þá verður líka að byggja
upp mjög sterkt eftirlitskerfi, og
reyndar hvort sem er, ríkisbankar
hafa einnig tilhneigingu til að gera
gloríur en þær eru bara af öðru
tagi, hvatarnir eru aðrir. Ein megin-
lexían sem við höfum fram að færa
fyrir vanþróuð bankakerfi er sú að
sterkt eftirlitskerfi er algjörlega
nauðsynlegt. Auk þess má kerfið
alls ekki stækka svona hratt á
svona skömmum tíma og alls ekki
út fyrir efnahagslífið sjálft en hér
voru bankarnir 10 sinnum lands-
framleiðsla. Einu bankakerfin sem
eru eitthvað verulega úr hlut-
falli við efnahagskerfin sjálf eru
bankakerfin í Sviss, Lúxemborg og
Bretlandi. En það eru bankakerfi
sem uxu yfir 150 ára tímabil og á
sama tíma uxu innviðir eftirlits-
kerfanna jafnt og þétt því samhliða.
Hér höfðum við fólk sem var í stakk
búið til að takast á við þetta en það
var bara ekki gert ráð fyrir þessu
í stefnumótun stjórnvalda, sem
beinlínis hvatti til vaxtarins frekar
en hitt. Þeir sem stóðu vörðinn og
tóku við upplýsingunum voru ekki
í stakk búnir til þess að meta þær
réttilega.“
Hverjir bera þá ábyrgðina?
„Það eru fyrst og fremst stjórn-
málamenn sem bera ábyrgðina. Það
eru þeir sem ákveða hversu miklir
fjármunir eru lagðir í eftirlit og
hvernig það á að byggjast upp. Þeir
leggja stóru línurnar í samfélaginu.
Einhverjum einstaklingum er falið
að vinna þessa vinnu en þeir geta
ekki gert meira en fjármagnið og
þekking þeirra leyfir þeim.“
Heldurðu að þjóðarstoltið hafi blind-
að okkur sýn?
„Já, það er hluti af þessu því við
vorum mjög stolt af bönkunum
okkar og það voru dugmiklir menn
sem byggðu upp þetta uppblásna
bankakerfi. Þeir búa yfir eiginleik-
um sem mörgum þykja aðdáunar-
verðir. Auðvitað hefur svo komið á
daginn að einhverjir fóru á svig við
lögin og bíða eftir því að fá úr því
skorið. En þegar svona stemning
myndast þá eru alltaf einhverjir sál-
fræðilegir kraftar að verki sem taka
yfirhöndina ef fagmennskan er ekki
til staðar. Þegar við höfum ákveðna
sýn á hlutina þá höfum við tilhneig-
ingu til að lesa upplýsingar þannig
að þær styðji okkar sýn. Þess vegna
er svo nauðsynlegt að stofnanalegir
innviðir séu til staðar til að vega
á móti tilfinningarökum. Þessar
stofnanir voru bara ekki til hér. Í
íslensku samfélagi á maður alltaf
á hættu að verða fyrir persónu-
legum árásum ef maður segir frá
einhverju á faglegum nótum. Menn
vaða oft yfir einstaklinginn en fara
ekkert yfir málefnin.“
Skiptir smæð samfélagsins máli?
„Já algjörlega. Við höfum svo sterka
tilhneigingu til að halda með fólki
sem við þekkjum og bara ýta til
hliðar öllum upplýsingum sem
gætu látið neikvætt ljós falla á þá
sem okkur þykir vænt um. Þess
vegna er ennþá mikilvægara að við
séum með stofnanastrúktúrinn í
lagi.“
Er það þá ekki eitt helsta viðfangs-
efni stjórnvalda í dag, að styrkja
hverskyns eftirlitskerfi?
„Jú, hiklaust. Enda hefur það verið
gert nú þegar. Eftir því sem lífið
verður flóknara og því meiri kröfur
sem nútímamaðurinn gerir til
lífsins verður eftirlit á mýmörgum
sviðum mikilvægara. Við viljum að
neysla og ýmis tækifæri séu sífellt
fjölbreyttari en þá þarf eftirlitið að
sama skapi að vera mjög öflugt.
Þess vegna verður alltaf dýrara
og dýrara að halda úti svona litlu
samfélagi ef við fáum enga aðstoð
erlendis frá í eftirlitsþjónustunni.“
Finnst þér fólk fljótt að gleyma því
sem gerðist hér?
„Nei mér finnst það ekki. Mér
finnst full ástæða til að ná sáttum í
þjóðfélaginu en þeir sem að koma
að málinu hafa mjög sterka hags-
muni af því að reyna að bjaga sann-
leikann og segja sína sögu í sínu
ljósi þannig að þeir sjálfir líti vel út.
Við hin sem að höfum ekki komið
að þessu höfum í rauninni engan
hag af því að reyna að draga fram
staðreyndir. Hagur þeirra sem hafa
beinna hagsmuna að gæta vænkast
ef sagan er sögð í þeirra ljósi. Þess
vegna getur umræðan oft verið á
skjön við raunveruleikann.“
Hvaða lærdóm getum við dregið af
hruninu?
„Í bókinni bendi ég á tvo mikilvæga
þætti. Annars vegar verða stjór-
nmálamenn að huga að því að öflugt
eftirlitskerfi er nauðsynlegt. Öflugt
eftirlitskerfi felur í sér mjög dýrt
vinnuafl, einfaldlega vegna þess að
það tekur mörg ár að verða góður í
eftirliti. Þá er ég að vísa í fólk sem
er með doktorspróf í hagfræði eða
fjármálafræðum, og jarðfræði eða
náttúruvísindum, alveg eftir því
hver málaflokkurinn er. Þetta fólk
hefur þar af leiðandi farið í gegnum
allan skólaferilinn og sýnt fram á að
það geti sinnt rannsóknum. Þetta
tekur að sjálfsögðu langan tíma
og fólk hefur lítil sem engin laun á
meðan. Þegar þetta fólk kemur svo
út á markaðinn velur það tvo megin-
kosti: að fara í eftirlitið eða á fjár-
málamarkaðinn og flestir freistast
til að fara á markaðinn þar sem
hann greiðir betri laun. Þessu þarf
að breyta.
Hinsvegar er það hvernig við
veitum lán út úr bankakerfinu og
mikilvægi eiginfjár í rekstri fyrir-
tækja og fjármálastofnana. Fyrir-
tækjavefurinn sem var byggður hér
upp fyrir hrun byggðist á nánast
engu eiginfé þannig að menn voru
að hætta aðallega fé annara, þ.e.
fé bankanna. Þegar svo er þá haga
menn sér allt öðruvísi gagnvart fjár-
festingunni heldur en ef þeir eru
með sitt eigið fé undir. Hvatarnir
í kerfinu verða allt aðrir og það
eru engin mörk á því hversu mikla
áhættu menn ertu tilbúnir að taka
með annara manna fé meðan það
eru takmörk fyrir því hversu miklu
þú vilt hætta af eiginfé.“
Halla Harðardóttir
halla@frettatiminn.is
fjármálakerfið er frelsisvætt. Þá er
ég að tala um lönd eins og til dæmis
Víetnam, Afríkuþjóðir og mörg
smáríki eins og Króatíu, Serbíu og
Svartfjallaland. Mér fannst vera
nauðsynlegt að skrifa þessa sögu
á faglegan hátt og á ensku svo hún
gæti nýst sem flestum.“
Þú bendir á í
bókinni að ýmis
teikn voru á lofti
sem hefðu átt
að hringja
viðvörunar-
bjöllum, en
ekkert var
aðhafst.
„Já. Stækk-
un efnahags-
reikninga
bankanna hefði
átt að hringja við-
vörunarbjöllum sem
og útlánaþenslan sem
átti sér stað og
bankalán til
einkageir-
Guðrún Johnsen: „Í íslensku
samfélagi á maður alltaf á hættu að
verða fyrir persónulegum árásum ef
maður segir frá einhverju á faglegum
nótum. Menn vaða oft yfir einstak-
linginn en fara ekkert yfir málefnin.“
Ljósmynd/Hari
26 viðtal Helgin 17.-19. janúar 2014