Morgunblaðið - 18.11.2011, Blaðsíða 12

12 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 18. NÓVEMBER 2011
BAKSVIÐ
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
Íslenskt mál státar af sterkum og
lýsandi fuglanöfnum eins og lesa
mátti í frétt í blaðinu í vikunni um
sjaldglæfa fugla. Bleiksvarri og blá-
heiðir, sparrhaukur, sefþvari og
skúmsöngvari, kúhegri og náttfari –
allir voru þessir fuglar í sumarlegri
forsíðufrétt.
Fuglarnir eru
vart lentir í fyrsta
skipti á klakanum
þegar farið er að
tala um þá eins og
kunningja á
klingjandi ís-
lensku. En hvað-
an koma öll þessi
nöfn og eigum við
nöfn yfir alla
fugla sem hingað
berast? Nei ekki endilega, en ótrú-
lega marga.
Finnur Guðmundsson, fuglafræð-
ingur og forstöðumaður Náttúru-
fræðistofnunar, sem lést fyrir rúm-
um 30 árum, er einn þeirra sem eiga
heiður af þessum heitum. Einnig
lagði hann grunn að ákveðnum
reglum í þýðingu sinni á handhægri
og aðgengilegri bók um fugla Íslands
og Evrópu, sem kom út fyrir hálfri
öld.
Var alltaf með
minnismiða í vasanum
Margir aðrir hafa komið að því að
finna íslensk heiti á dýr og fugla fyrr
og síðar, m.a. menn eins og Jónas
Hallgrímsson, Benedikt Gröndal,
Bjarni Sæmundsson og á síðustu
áratugum Óskar Ingimarsson svo
einhverjir séu nefndir. Fuglanöfn
hafa þróast með búsetu og í hverju
byggðarlagi eru jafnvel til sérstök
heiti á fuglum, sem heita allt annað
hinum megin við fjallið.
Ævar Petersen fuglafræðingur
hefur kynnt sér þessa sögu og nefnir
Finn Guðmundsson fyrstan til sög-
unnar. „Finnur gerði átak í þessum
efnum er hann þýddi og staðfærði
Fugla Íslands og Evrópu sem út kom
árið 1962,“ segir Ævar. „Hann hélt
yfirleitt þeim heitum sem til voru á
íslensku frá fyrri tíð, en önnur þurfti
hann að þýða úr ensku.
Auk þeirra fugla sem verpa á Ís-
landi voru til nöfn á hinum og þess-
um fuglum sem höfðu áður flækst
hingað. Þá voru eftir 420 nöfn, sem
Finnur þurfti að finna heiti á við þýð-
ingu bókarinnar. Hann var vakinn og
sofinn í þessu og var alltaf með miða
í vasanum og skráði niður hjá sér ef
honum datt eitthvað í hug.“
Hróflaði ekki við
rótgrónum alþýðunöfnum
Í formála að fuglabókinni fyrir
hálfri öld fjallaði Finnur um þann
vanda sem við var etja í íslensku þýð-
ingunni og segir m.a.: „Þar var ekki
um það að tefla, að velja úr nöfnum,
sem fyrir voru, heldur var vanda-
málið fólgið í skorti á íslenzkum
fuglanöfnum. Úr þessu varð ekki
bætt nema með smíði nýrra fugla-
nafna, og telst mér til, að þau séu um
420 í þessari bók. Í beinu framhaldi
af þessari nafnasmíði hef ég endur-
skoðað rækilega þau íslenzk fugla-
nöfn, sem fræðimenn hafa búið til á
síðari tímum …
Aftur á móti hef ég ekki hróflað
við rótgrónum alþýðunöfnum á fugl-
um, þótt þau stingi stundum í stúf við
nöfn, sem notuð eru um skyldar teg-
undir í þessari bók.“
Oft nefndi Finnur fuglana eftir
einkennum þeirra; lit, hljóðum, útliti
eða lifnaðarháttum.
Enn þarf að finna heiti
„Finnur leitaði víða fanga og sótti
meðal annars í fuglaþulu Snorra-
Eddu, en þar er getið um ýmsa fugla
sem menn vita ekki deili á,“ segir
Ævar. „Sum þessara heita heim-
færði hann upp á þekktar tegundir.
Hann reyndi að staðla nöfnin eins og
hægt er, að minnsta kosti seinni
hluta nafna. Svo dæmi sé tekið þá er
svarri heiti á ákveðnum hópi fugla og
síðan eru nokkrar tegundir skyldra
fugla eins og bleiksvarri, sem Finnur
nefndi, og grásvarri. Hann setti sér
þá reglu að hafa aðeins eitt heiti á
fuglunum, ekki tvíheiti.
Þeir sem á eftir Finni hafa komið
hafa reynt að halda í þetta sama
kerfi. Það kemur ennþá fyrir að búa
þarf til ný heiti, en þá styðjast menn
við þá meginreglu Finns að skyldir
fuglar hafa sama stofninn, en mis-
munandi forskeyti,“ segir Ævar.
Fann íslensk heiti á 420 fugla
 Margir hafa lagt hönd á plóg við að nefna fugla á íslensku  Finnur Guðmundsson fuglafræðingur
vakinn og sofinn við að finna heiti á fuglana  Studdist m.a. við fuglaþulu Snorra-Eddu
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Lending Hrossagaukur hefur mátt sætta sig við ýmis nöfn, meðal annarra mýrispýta, mýrarskítur og snípa.
Ævar
Petersen
Morgunblaðið/Kristinn Benediktsson
Geirfugl Í kjölfar landssöfnunar var
„síðasti“ geirfuglinn sleginn Nátt-
úrugripasafni Íslands á uppboði í
London 4. mars 1971. Á myndinni er
dr. Finnur Guðmundsson með fugl-
inn við komuna til landsins.
Finni hefur eflaust oft verið vandi
á höndum við val á heitum fugla.
Ævar Petersen nefnir sem dæmi
að upp úr aldamótunum 1900 byrj-
aði að sjást hér fugl sem núna er
þekktur sem sílamáfur. Lengi vel
var hann kallaður litli svartbakur
því margir áttu erfitt með að
greina hann frá svartbak, þótt
hann sé talsvert minni.
„Finni fannst alveg vonlaust að
hafa tvínefni á fuglum og heitið
grábakur var notað af einhverjum
um tíma. Einnig var hann kallaður
sæðingur og litla veiðibjalla og svo
var talað um síldarmáf, en ekki
þótti það heldur alveg nógu gott.
Þegar bókin Fuglar Íslands og Evr-
ópu kom út var heitið orðið síla-
máfur og ég veit ekki til þess að
reynt hafi verið að hrófla við því
heiti síðan.“
Ævar nefnir einnig keldusvín,
sem sums staðar var kallað
lækjakráka eða jarðsmuga. „Finn-
ur reyndi að nota íslensk nöfn og
þess vegna höfum við keldusvín
þótt fuglinn eigi ekkert sameigin-
legt með svínum nema nafnið.
Þetta er í raun vonlaust nafn, en
Finni fannst jafnvonlaust að
breyta þessu heiti sem hafði verið
notað lengi í málinu. Hann kallaði
hins vegar tegundir sem skyldar
eru keldusvíni rellur og tengir heiti
þessara fugla, sem eru mikið í vot-
lendi, við lifnaðarhætti þeirra.
Þannig höfum við engirellu og
sorarellu, en ekki keldurellu.“
Oft vandi á höndum
SÍLAMÁFUR OG SÆÐINGUR, KELDUSVÍN OG LÆKJAKRÁKA
Keldusvín.
Una Sighvatsdóttir
una@mbl.is
Þrátt fyrir að Ísland sé að mörgu leyti
til fyrirmyndar þegar kemur að rétt-
indum barna er ýmislegt sem upp á
vantar og hefur verið vanrækt. Má
þar m.a. nefna nauðsyn þess að
tryggja með lögum að börn í varð-
haldi séu aðskilin frá fullorðnum, en
fyrr er ekki hægt að binda Barnasátt-
mála Sameinuðu þjóðanna í lög.
Framkvæmd Íslands á barnasátt-
málanum var nýlega tekin fyrir af
sérfræðinganefnd SÞ í réttindum
barna í Genf og setti hún fram ýmsar
tillögur að umbótum. Að sögn Höllu
Gunnarsdóttur, sem fór fyrir íslensku
sendinefndinni, lýsti barnaréttar-
nefnd SÞ almennri ánægju með þró-
un mála á Íslandi og sagði jafnframt
að líta mætti til Íslands sem nokkurs
konar tilraunastofu þegar kæmi að
réttindum barna.
Í málaflokkum sem snerta allt frá
brjóstagjöf og snuðanotkun, offitu
ungmenna og aðgengi innflytjenda-
barna að heilbrigðisfræðslu þótti hins
vegar ástæða til að lýsa áhyggjum og
mælast til úrbóta.
Mikill niðurskurður vegna efna-
hagsástandsins er nefndinni sérstakt
áhyggjuefni og bendir hún á að hlut-
fall barnafjölskyldna undir lágtekju-
mörkum hafi aukist. Í ljósi þess efna-
hagsbata sem hefur náðst frá árinu
2010 mælist nefndin til þess að stjórn-
völd dragi til baka niðurskurð til
menntunar- og heilbrigðiskerfisins og
auki fjárveitingar til atvinnusköpun-
ar, stuðnings við einhleypa foreldra
og almannatrygginga.
Þá ítrekar nefndin fyrri tilmæli sín
um að Ísland falli frá fyrirvara við 37.
grein barnasáttmálans þar sem segir
að ungmenni sem þurfa að sæta fang-
elsisrefsingu séu aðskilin frá fullorðn-
um föngum. Nefndin benti líka á að
ekki sé til staðar einfalt kerfi fyrir
börn að leggja fram persónulegar
kvartanir og leggur til að Umboðs-
manni barna verði gert kleift að taka
að sér slíkt hlutverk.
Aðgerðaráætlanir orðin tóm
Barnaheill á Íslandi, Mannrétt-
indaskrifstofa Íslands og Barnahjálp
Sameinuðu þjóðanna á Íslandi gagn-
rýna að undanfarin ár hafi aðgerðar-
áætlanir um barnavernd verið gerðar
en þeim ekki fylgt eftir.
Samtökin telja nauðsynlegt að
strax verði hafin vinna við nýja að-
gerðaráætlun þar sem tekið verði
fullt tillit til þeirra athugasemda sem
barnaréttarnefnd SÞ setur fram.
Í lok þessa árs rennur út áætlun
um aðgerðir til að bæta stöðu barna
og ungmenna á Íslandi. Barnaheill,
Barnahjálp og Mannréttindaskrif-
stofan benda á að enn hafi aðeins lítill
hluti hennar komist til framkvæmda
og hvetja til þess að gerð verði tíma-
sett áfangaáætlun sem tilgreini
hvernig og hvenær hrinda skuli ein-
stökum aðgerðum í framkvæmd.
Ábendingar um kjör barna ítrekaðar
 Stjórnvöld framfylgja ekki aðgerðaáætlunum  Fjöldi barnafjölskyldna undir lágtekjumörkum
áhyggjuefni  Hætt verði við niðurskurð  Ísland engu að síður til fyrirmyndar í réttindum barna
Sundlaugaleikir Staða barna á Íslandi er góð en ýmislegt má þó betur fara.
Önnur tilmæli
barnaréttarnefndar SÞ
» Gera þarf ráðstafanir til að
mæta þörfum barna með sér-
þarfir. Áhyggjuefni er að niður-
skurður komi niður á þeim.
» Nefndin hefur áhyggjur af
stöðu innflytjendabarna, bæði
brottfalli þeirra úr framhalds-
skóla og að þau verði útundan í
heilbrigðisþjónustu, m.a. vegna
tungumálaörðugleika.
» Þrátt fyrir að offita barna og
ungmenna hafi minnkað er hún
enn talin áhyggjuefni.
» Mikill fjöldi þungana og
fóstureyðinga meðal stúlkna
undir 18 ára aldri er áhyggjuefni
að mati nefndarinnar, sem telur
að auka þurfi vitund íslenskra
unglinga um kynheilbrigði.