Morgunblaðið - 12.07.2014, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. JÚLÍ 2014
Bæjarlind 16 I 201 Kópavogur I sími 553 7100 I www.linan.is
Opið mánudaga til föstudaga 11 - 18 I laugardaga 11 - 16
HREINAR LÍNUR
Betina
Eikarskenkur
kr. 151.700
Porgy stóll
kr. 17.900
House Doctor
Loftljós kr. 24.900
UNFURL
Svefnsófi
kr. 109.000
YUMI
Eldhúsborð
kr. 79.800
Gina stóll
kr. 19.900
Jordan - Svalur sófi með breitt bak
212 cm kr. 206.900 / 242 cm kr. 234.700
Sögnin vara við hefur víðari merkingu en enska sögnin warn (íensku getur hún merkt tilkynna, láta vita). Fréttamenn farastöku sinnum frjálslega með þetta. Dæmi: „Obama varaðiVladimír Pútín við því að alþjóðasamfélagið þyrfti að færa
fórnir ef Rússar myndu ekki kveða herlið sitt heim frá Krímskaga.“
[Hér er líka ruglast á sögnunum kveða og kveðja.]
En það er annað við sögnina vara við. Stundum fylgir henni neitun
og stundum ekki þó merkingin sé sambærileg. Dæmi úr þjóðsögum:
„Hann varar menn við að ganga í steininn mikla.“/ „Varar hann hana
við að taka ekki tappann úr leggnum.“
Það úir og grúir af rökleysum í málinu. Menn segja til dæmis „ekki
ósjaldan“ þó merkingin eigi að vera „ekki sjaldan“, þ.e. oft. Það getur
verið beinlínis lífshættulegt að taka tungumálið bókstaflega. Svava
Jakobsdóttir sýndi fram á það í smásögunni Gefið hvort öðru. Þar bað
maður um hönd stúlku. Og
hún gaf honum hönd sína
með því að höggva hana af
sér.
Líkt og Svava Jakobs-
dóttir boðaði nýjan tíma
með smásögum sínum á 7.
áratugnum var Sigurður
Nordal módernisti annars áratugar síðustu aldar. Prósaljóðið Hel frá
1919, um hinn eirðarlausa snilling Álf frá Vindhæli, virðist hafa haft
mikil áhrif á tímamótaverkin Bréf til Láru og Vefarann mikla frá
Kasmír. Í síðasta hlutanum segir hin volduga Hel:
„Vesalings börn! Farfuglar sem leitið sokkinna landa – stefnið að
ströndum sem eru ekki risnar úr sæ, þráið kóraleyjar sem enn eru á
mararbotni.“
Hel mun ekki hafa selst mikið á sínum tíma, kannski (eins og glögg-
ur maður sagði) vegna þess að verkið olli engum deilum, ólíkt Bréfi til
Láru og Vefaranum frá Kasmír.
Sögnin vaka virðist stundum í fornu máli merkja það sama og vakna.
Í Droplaugarsona sögu segir Grímur Droplaugarson við Helga Ás-
bjarnarson sem sefur við hlið konu sinnar: „Vaki þú, Helgi, fullsofið
er.“ En síðan lagði Grímur sverðinu á Helga svo að stóð í gegnum
hann. Helgi mælti: „Vaki sveinar í seti, maður vegur að mér.“
Benedikt Sveinsson þingforseti (afi þeirra Halldórs Blöndal og
Benedikts Jóhannessonar) brá stundum fyrir sig fornmáli, enda Þing-
eyingur og útgefandi fornsagna. Á næturfundi á alþingi árið 1928 lagð-
ist þingmaður Húnvetninga fram á borðið og sofnaði. Þingforseti varð
var við þetta og sagði við þingsvein: „Far þú, ungur sveinn, að þing-
manni þessum og greið honum pústur nakkvarn að hann megi vaka.“
Annar Þingeyingur og miklu yngri ólst upp við fornsögur. Hann átti
að fylgja gesti upp á veg. Sá fór einhverjar krókaleiðir sem barninu
líkaði ekki: „Eigi skulum við þvermóast þetta lengur, frændi, heldur
leita gatna.“
Höldum okkur við Norðurland. Á Akureyri spurði ungur Reykvík-
ingur afgreiðslustúlku við bílalúgu: „Áttu sundsmokka?“ Eftir dálitla
leit og vandræðagang sagðist stúlkan ekki eiga sundsmokka. „Ha,
sundsmokka! Ég var að biðja um Sunnudagsmogga.“
„Áttu sundsmokka?“
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Íkjölfar hrunsins töldu margir að sá atburður mundihafa grundvallaráhrif til breytinga á hugarfarifólksins í landinu, verðmætamati okkar og afstöðutil þess hvað skipti máli í lífinu. Það var ekki frá-
leitt að ætla að það gæti gerzt. Örlagaríkir atburðir í lífi
einstaklinga hafa slík áhrif eins og margir þekkja af sjálf-
um sér. Ótímabær andlát og alvarleg veikindi breyta af-
stöðu fólks til umhverfis síns.
Náttúruhamfarir geta haft sömu áhrif. Eldgosið í Vest-
mannaeyjum hefur haft varanleg áhrif á líf fólksins sem
þar bjó og varð að yfirgefa heimili sín í flýti þá nótt og
mun marka lífs fólksins sem þar býr nú og eftirkomenda
þeirra um langa framtíð. Hið sama má segja um snjóflóðin
á Flateyri og í Súðavík.
Tvær heimsstyrjaldir á 20. öldinni hafa haft varanleg
áhrif á sálarlíf Þjóðverja. Þeir fara fram af varkárni og
eru tregir til þátttöku í hernaðaraðgerðum og leita enn
svara við þeirri spurningu, hvernig hámenntuð menning-
arþjóð gat komið fram við gyðinga á þann veg, sem gert
var.
Kannski er of snemmt að staðhæfa nokkuð um það
hvort og þá hvaða áhrif hrunið hef-
ur haft á sálarlíf okkar Íslendinga.
Það er ljóst að við sem þjóð misst-
um sjálfstraustið um skeið, það
sjálfstraust, sem veitti okkur
kjark til að stofna eigið lýðveldi og
vilja standa á eigin fótum. Sumir
töldu ráðlegt að hlaupa í skjól Evr-
ópusambandsins. Kannski verður
tímabært að gera þetta upp á 10
ára afmæli hrunsins 2018, þegar við höldum upp á 100 ára
afmæli fullveldisins, sem við fengum 1. desember 1918.
En getur verið að það sjáist vísbendingar um að við
séum að ganga of hratt um gleðinnar dyr á nýjan leik?
Einu sinni var útrásaræði. Við vitum öll með hvaða
ósköpum það endaði. Þó er það svo að grunnhugmyndin
um útrás frá eyjunni okkar hvítu var ekkert fráleit. En
hún fór úr böndum.
Nú er hótelæði. Það á alls staðar að byggja hótel. Hótel,
hótel, hvert sem litið er. Það er jafnvel farið að breyta
verzlunarrými í miðborginni í gistirými. Þó er það svo að
tízkustraumar í ferðalögum geta beinzt frá löndum eins
og til þeirra – og hvað þá?
Fasteignir hækka og hækka í verði. Enn eru engar um-
ræður að ráði um það að hér sé að verða til fasteignabóla.
En er það ekki augljóst? Hafa þau umskipti orðið í efna-
hagslífi þjóðarinnar að þau skýri hina miklu hækkun á
verði fasteigna? Eða er skýringin bara sú að fjármagn
bæði lífeyrissjóða og annarra sé að keyra upp fast-
eignaverð af því að það hefur ekkert annað að leita?
Hér var á ferðinni á dögunum áhrifakona frá Banda-
ríkjunum, sem hitti að máli stjórnmálamenn, embættis-
menn, sérfræðinga og fólk úr viðskiptalífinu. Hún heyrði
ekkert nema ógurlega bjartsýni á öllum vígstöðvum.
Minnir það ekki eitthvað á 2007?
Þegar einn viðmælandi þessarar konu hafði orð á því,
að hinn almenni borgari á Íslandi yrði ekki var við þessa
miklu velgengni, kvaðst hún einmitt hafa velt þessu fyrir
sér, þegar hún hefði tekið leigubíl á milli borgarhverfa og
þurft að borga 20 dollara fyrir. Það fannst henni dýrt og
er þó í vel launaðri stöðu vestanhafs og spurði sjálfa sig
hvort almenningur á Íslandi hefði virkilega efni á svona
dýrum leigubílum.
Það kvað við gamalkunnan tón í fréttatilkynningu frá
fjármálaráðuneytinu á dögunum um hvað mikil eftirspurn
væri eftir skuldabréfum íslenzka ríkisins á alþjóðlegum
fjármálamarkaði. Sá tónn var fastur þáttur í slíkum
fréttatilkynningum og álitsgerðum greiningadeilda bank-
anna á árinu 2007 og fyrr. Getur verið að eftirspurnin hafi
verið svona mikil vegna þess að það er lítið um ávöxtunar-
möguleika fyrir fé á heimsbyggðinni nú um stundir og
fjárfestar þess vegna tilbúnir til að taka áhættu, sem þeir
hefðu ekki tekið ella?
Og Bjarni Benediktsson fjármálaráðhera talar opið um
að selja hlut af hlut ríkisins í
Landsbanka Íslands og takmarka
kannski hlut einstakra aðila við 10-
20%.
Er það skynsamlegt?
Það hefur engin raunveruleg
breyting verið gerð á löggjöf um
bankana frá hruni. Það hefur eng-
in afstaða verið tekin til grundvall-
aratriða á borð við það, hvort
banna eigi viðskiptabönkum að stunda fjárfestingar-
bankastarfsemi. Það hafa engar umræður farið fram um
það hvort bankarnir séu kannski alltof stórir og þar með
alltof dýrir fyrir þetta litla samfélag. Það hafa engar um-
ræður farið fram um það hvernig eigi að koma í veg fyrir
að einkavæddir bankar hefji sama leikinn á ný.
Það veit enginn hvert framtíðareignarhald á tveimur
bönkum af þremur verður, þ.e. þeim tveimur bönkum,
sem vinstristjórnin einkavæddi án umræðna.
Er ekki bara skynsamlegt að Landsbankinn verði í
ríkiseigu um skeið, þar til þjóðin hefur náð áttum betur en
nú blasir við?
Hjá Goðmundi á Glæsivöllum
gleði er í höll,
glymja hlátra sköll,
og trúðar og leikarar leika þar um völl,
en lítt er af setningi slegið.
Þetta sagði Grímur Thomsen í einu djúpvitrasta ljóði,
sem ort hefur verið á íslenzka tungu á seinni öldum og á
jafnvel betur við nú en þegar það varð til.
Það er hægt að bregðast við hruninu haustið 2008 með
því að vinna markvisst að því að endurreisa það samfélag
sem hér var orðið til 2007, byggja hvert stórhýsið á fætur
öðru, selja allt sem hægt er að selja og hylla stórfyrir-
tækin, sem birta gífurlegar hagnaðartölur, sem lítil inni-
stæða reyndist að vísu vera fyrir, þegar upp var staðið.
En það er líka hægt að læra af reynslu annarra þjóða,
sem hafa orðið fyrir miklum áföllum og dregið rétta lær-
dóma af þeim.
Af glæsivöllum samtímans
Hefur fólk hér efni á að borga
20 dollara fyrir leigubíl milli
hverfa spurði furðu lostin
bandarísk áhrifakona.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ekki fer fram hjá neinum, aðheimsmeistamótið í knatt-
spyrnu fer um þessar mundir fram í
Rio de Janeiro og fleiri borgum Bras-
ilíu. Borgarheitið merkir Janúar-
fljótið, því að portúgalskir landkönn-
uðir, sem sigldu 1. janúar 1502 inn í
Guanabara-flóa, sem borgin stendur
við, héldu, að þeir væru komnir í
fljótsmynni. Einn þeirra var Amerigo
Vespucci, sem Ameríka tekur nafn
eftir. Sjálft landið Brasilía dregur
nafn af rauðviðartegund, sem notuð
er í liti, og mætti því nefna það Rauð-
viðarland. Færum við þá að fordæmi
Konráðs Gíslasonar, sem reyndi að
íslenska erlend staðarnöfn og nefndi
til dæmis Buenos Aires Góðviðru
(bókstafleg merking á spænsku er
Gott loft) og Ecuador Miðgarðaríki
(en það liggur um miðbaug).
Brasilía, rauðviðarlandið, er líka
iðulega nefnd framtíðarlandið, en
gárungarnir bæta við, að svo eigi eft-
ir að vera lengi. Rio de Janeiro er
kunnasta og fegursta borg landsins,
og um hana er frægt skrúðgöngulag,
„Cidade Maravilhosa“, Yndisfagra
borg, sem tónskáldið André Filho
samdi fyrir kjötkveðjuhátíðina 1935.
Dansa léttklæddar, þeldökkar stúlk-
ur jafnan hraða sömbu við það lag á
hátíðinni.
Annað og enn frægara lag frá
borginni heitir „Garota de Ipanema“,
stúlkan frá Ipanema. Það er rólegt
og kliðmjúkt bossa-nova-lag og flétt-
að inn í textann munúð og söknuði
eftir því, sem aldrei varð. Tildrög
voru, að árið 1962 sátu tónskáldið
Antônio (Tom) Carlos Jobim og ljóð-
skáldið Vinicius de Moraes iðulega
saman að bjórdrykkju á veitinga-
staðnum Veloso á mótum Rua
Montenegro og Rua Prudente de
Morais í Ipanema, einu strandhverfi
Rio de Janeiro. Á hverjum degi
gekk fram hjá þeim á ströndina ung
og falleg stúlka, sem hreif þá svo, að
þeir hripuðu á munnþurrku um hana
ljóð og lag. Nú heitir veitingahúsið,
þar sem þeir sátu, Garota de Ipan-
ema, og Rua Montenegro hefur
skipt um nafn og heitir Rua Vinicius
de Moraes. Alþjóðaflugvöllurinn í
Rio de Janeiro er nefndur í höfuðið á
Tom Jobim.
Frank Sinatra hefur með miklum
ágætum sungið lagið í lauslegri,
enskri þýðingu og annarri útsetn-
ingu, en hér er íslensk þýðing fyrstu
vísunnar eftir Kristján Hrafnsson
rithöfund, sem hann gerði að mínu
frumkvæði með hliðsjón af portú-
galska frumtextanum:
Brún á hörund,
hýreyg, töfrandi,
heit af Ipanema-sólinni,
öllum ljóðum fegri
fer hún hjá,
– fer hjá.
Vitað er, hver stúlkan frá Ipan-
ema er. Hún heitir Heloísa Eneida
Menezes Paes Pinto og kemur oft
fram í brasilísku sjónvarpi. Hún var
sautján ára, þegar lagið var samið,
en verður sjötug á næsta ári.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Stúlkan frá Ipanema