Fréttir - Eyjafréttir - 03.07.2003, Qupperneq 10

10
Fréttir / Fimmtudagur 26.júní2003
Heima var bara heima
og ekkert, sem breytti því, segir í þessu erindi Friðbjarnar Valtýssonar þar sem hann
rifjar upp sögur úr gosinu 1973

FRIÐBJÖRN: Magnea, konan mín, segist aldrci gleyma siglingunni út úr höfninni, flestir
voru uppi að virða fyrir sér gosið. Hún var í lopapeysu utan yflr sig. Eldregnið var slíkt, að
glóandi vikurinn bráðnaði inn í lopann og sat þar fastur.
Friðbjöm Valtýsson í Straumi flutti
eftirfarandi erndi á þingi Rótarý-
manna sem haldið var í Eyjum fyrir
skömmu. Þar lýsti hann þeirri upplifun
að vera búsettur á eyju þar sem
eldgos hafði brotist út. Því fylgdi mikil
röskun sem verður að teljast eðlilegt
þegar 5300 íbúar Vestmannaeyja
voru allt í einu orðnir flóttamenn í
eigin landi. Erindið flutti hann á
Eldfellinu sjálfu.
Að TAKA FJALL f SÁTT
„Það er mér sérstök ánægja að vera hér með
Rotaryfélögum. Faðir minn var virkur félagi í
hreyfingunni um áratuga skeið. Mér hefur ekki
gefist betra tækifæri en nú, til að þakka þá
virðingu og vinsemd, sem Rotaryfólk sýndi
honum lifandi og látnum.
Dýrð sé guði í upphæðum og friður á jörðu.
Maður kemst ekki hjá því, að hugsa til
almættisins hér á þessum stað. Þvílíkri
verndarhendi, sem haldið var yfir Eyjafólki
gosnóttina 1973. Stundum hvarfla að vísu að
manni orð stórskáldsins sir Michaels Philips
Jagger, Sympathy for the devil, eða A mála hjá
skrattanum, þegar hugsað er til eyðilegg-
ingarinnar af völdum eldsumbrotanna.
Hér undir, þar sem við stöndum á svoköll-
uðum Foldum, voru víðáttumikil ræktuð tún, ef
til vill fallegasti hluti láglendis á Heimaey. Ég
mætti hér klukkustund of snemma og tók því
léttan göngulúr á Eldfellið. Einungis til að stað-
festa ljótleika þessa umhverfis.
Því er nefnilega þannig varið, að það reynist
mörgum Eyjamanninum erfitt, að taka þetta fell
í sátt, eftir það sem á undan er gengið. Mín vegna
mætti fiytja það út, sem byggingarefni, ef
einhver vill kaupa.
í göngutúrnum hér áðan rúllaði þessi fallegi
steinn undan fótum mér. Ef sýslumaðurinn fer
einhvern tímann að bila í trúnni, þá ætla ég að
biðja hann um hugsa til þessa rúllandi steins og
setja strákana á fóninn," sagði Friðbjörn og
beindi orðum sínum til Ólafs Helga
Kjartanssonar, sýslumanns á Selfossi sem
þekktur er fyrir aðdáun sfna á Rollingunum.
Sf’RUNGAN Á BESTA STAÐ
Gosnóttin 23. janúar 1973, líður sem vonlegt er
engum Eyjamanni úr minni, meðan lifir. Að
vakna upp um miðja nótt með eldgos í
eldhúsglugganum er eitthvað, sem alla vega mig
langar ekki að upplifa aftur. Við kærustuparið,
sem erum gift í dag, vorum vakin af
tengdamömmu, með brostinni rödd. Út um
gluggana var engu h'kara en gosið stæði upp úr
miðjum Kirkjuveginum, þar sem fjölskylda mín
bjó. Það voru þung spor og langar mínútur, sem
liðu áður en í ljós kom að sprungan hafði opnast
á besta stað, ef svo má að orði komast. Þrátt fyrir
ógnina, sem frá þessu stafaði, var eldgosið bæði
í senn tignarlegt og hrollvekjandi.
Lögreglubfiar og slökkvilið óku um bæinn
með vælandi sírenur til að vekja fólk. Á
Kirkjuveginum voru allir í fastasvefni, þegar við
börðum upp á, þrátt fyrir hamaganginn fyrir
utan.
Jakob færeyingur, afi Magneu sagðist ekki
vera á leiðinni upp á land. Þetta hlyti að ganga
yfir fijótlega. Engu tauti varð við hann komið,
hann var því skilinn eftir. Daginn eftir var honum
skipað að fara með herfiugvél. „Með herfiugvél
fer ég ekki,“ svaraði Jakob „og aldrei Kananum,"
bætti hann við, samur við sig. Hann kom með
Herjólfi nokkrum dögum síðar.
Einhvem veginn vom allir svo rólegir og yfir-
vegaðir, íbúar Vestmannaeyja sýndu ótrúlegt
æðmleysi og kjark á ögurstundu. Áf sjálfsdáðum
tók fólk að tínast niður á bryggju og leita sér að
fari frá Eyjum.
Margir ætluðu sér að skreppa inn fyrir Eiði
meðan gosið gengi yfir. Aðrir létu sér fátt um
finnast og héldu kyrru fyrir heima við. Bogi
kaupmaður í Eyjabúð var vakinn eins og aðrir og
tilkynnt að það væri komið gos. „Já, allt í lagi
strákar mínir, setjið það bara fyrir utan dymar"
var svarið.
Didda fiðla og kjötlærið
Margar sögur em til af alls kyns undarlegum
tiltækjum fólks á flóttanum, Diddi fiðla tók til að
mynda aðeins með sér kjötlæri í poka.
Sjóferðin til Þorlákshafnar um nóttina var ein-
hver sú erfiðasta, sem undirritaður hefúr nokkum
tíma lent í um ævina. Er þó af ýmsu að taka.
Mjög slæmt veður var daginn áður og því
þungur sjór. Fjölskyldan fór öll með Danska
Pétri undir styrkri stjóm Malla á Sólbakka. 120
manns vom um borð í 100 tonna bát, fólk lá um
allt skip ælandi og spúandi.
Magnea, konan mín, segist aldrei gleyma
siglingunni út úr höfninni, llestir vom uppi að
virða fyrir sér gosið. Hún var í lopapeysu utan
yfir sig. Eldregnið var slíkt, að glóandi vikurinn
bráðnaði inn í lopann og sat þar fastur. Við
lentum niðri í lest, þar lá fólkið um allt, böm,
fullorðir og eldra fólk. Þeir sem ekki vom
sjóveikir reyndu að hlúa að þeim, sem vom verst
settir.
Móðir mín neitaði af alkunnri festu að fara
niður í lest. Hún sat alla sjóferðina uppi, fram
undir hvalbak, illa sjóveik. Pabbi hugsaði um
yngri bömin, en einn af bæjarrónunum breyttist
í hetju í mínum augum þessa nótt. Þessi maður
gekk á milli þeirra sem sátu uppi og hlúði að
þeim á eftirminnilegan hátt.
Jóel Mallason, sonur skipstjórans, og fóst-
bróðir minn að fomum sið, sagði mér síðar, að
eftir að fólkið var komið í land um morguninn
hefði ýmislegt verið skilið eftir í lestinni. Þar á
meðal bamapelar og túttur, mjólk, brauðleifar og
alls kyns hlutir, sem fólk greip með sér á
fióttanum.
Þegar komið var til Þorlákshafnar var eins og
maður gerði sér fyrst grein fyrir ástandinu, ég get
ekki neitað því, að á þeirri stundu varð maður
lítill kall. Björgunarsveitarmenn og sjálfboða-
liðar vom alls staðar. Lögregla, strætisvagnar og
alls kyns farartæki voru til taks til að fiytja fólk
til höfuðborgarsvæðisins.
Stórfelldustu fólksflutningar íslandssögunnar
gengu snurðulaust. Að allra mati sýndu Eyja-
menn og þeir, sem stóðu að móttöku okkar á
fastalandinu, ótrúlegt æðmleysi og styrk við
erfiðar aðstæður.
Fjölskyldur tvístruðust
Við lentum í Hamrahlíðarskóla og fengum hress-
ingu og svolitla hvfid. Fjölskyldurnar tvístmðust
þaðan í allar áttir, mamma og pabbi með yngstu
börnin í litla kjallaraíbúð hjá góðu fólki í
Garðabæ. Tengdafólkið með yngri bömin hjá
skyldfólki í risíbúð í Hafnarfirði og svona mætti
áfram telja.
Við kæmstuparið héldum austur á Hvolsvöll,
þar sem Ólafur kaupfélagsstjóri, útvegaði okkur
vinnu og íbúð inni í Fljótshlíð.
Um vorið fluttum við okkur í vinnubúðimar í
Straumsvík. Þar vom fyrir 16 Eyjaljölskyldur,
flestar mjög barnmargar. Dvölin í Straumsvík
var einstök upplifun, veggir milli herbergja vom
þunnir og einkalíf fjölskyldnanna takmarkaðist
nokkuð af því.
Þama mynduðust sterk vináttutengsl sem
endast ævilangt. Stefnan var ávallt heim, aldrei
neitt annað til umræðu.
Eftirminnilegar ferðir til Eyja
Eftirminnilegar em ferðimar út í Eyjar meðan á
gosinu stóð. Moka vikri af þökum húsa í eigu
fjölskyldunnar og ýmislegt fleira. Ég gleymi
aldrei þegar ég fór að leita föður míns, sem ég
vissi að var staddur héma. Hann átti þá tré-
smíðaverkstæði niður við Strandveg, ég fór að
huga að húsinu snemma morguns. Þegar ég opna
dymar sé ég einhveija þúst á gólfinu innst í
húsinu. Sá fyrst hrúgu af strigapokum og innan í
þeim, pabba, sofandi svefni hinna réttlátu. Hann
sagði mér að hann hefði verið að moka þakið
kvöldið áður, Thor Vilhjálmsson, rithöfundur,
hefði komið til sín, og boðið fram hjálp.
Trésmiðurinn og rithöfundurinn stóðu saman í
vikurmokstri ffarn á nótt. Þegar því var lokið var
minn kall þreyttur og sofnaði á gólfinu.
Öll ijölskyldan var komin heim um haustið og
aldrei hvarflaði að neinum okkar, að búa annars
staðar. Fyrsta haustið og veturinn heima í Eyjum
var skrítinn tími. Mikill fögnuður var þegar ljós
kviknuðu í einhveiju húsi. Það var merki um að
hinn og þessi væm að koma aftur heim. Bærinn
allur svartur af vikri og eyðileggingu. Bmnnin og
fallin hús um allan bæ. Engu líkara en
kjamorkustyijöld væri nýafstaðin.
Þjónusta nær engin, eina sem til var í matinn
vom bjúgu, kjötbúðingur og kartöflumús.
Ástandið eins og í flóttamannabúðum. Heima
var bara heima og ekkert, sem breytti því.
Bærinn tók smám saman á sig nýja mynd.
Vestmannaeyjar verða auðvitað aldrei eins,
ýmislegt hefir breyst bæði til góðs og ills. Eitt er
það, sem eftir stendur, það er vitanlega allt
fólkið, sem ekki sneri aftur. Það em verstu
afleiðingar gossins.
Rótleysi og andleg vanlíðan
Þegar maður hugsar til baka um eldgosið og hina
andlegu líðan fólksins, meðan á því stóð, er ljóst
að ýmislegt hefði mátt betur fara.
Rótleysi og andleg vanlíðan var stórlega van-
metin, konur grétu, karlmenn trylltust og böm og
unglingar fundu mikið fyrir óörygginu, sem
foreldramir bjuggu við.
Eitt er það atvik, sérstaklega eftirminnilegt,
sem var ef til vill ekki svo sniðugt þá, en ein-
ungis skemmtilegt í dag. Straumsvíkurliðið
ákvað að skella sér á ball á Loftleiðum, ekki
amalegt. Allir mættu uppstrílaðir, konur sam-
kvæmisklæddar og karlmenn með bindi.
í fyrstu gekk allt vel, pör og hjón dönsuðu í
takt við Ragga Bjama og hljómsveit hans.
Utanaðkomandi leist bara vel á gestina úr
Eyjum, einn karlmanninn langaði að dansa við
eina Eyjasnótina, sem var að vísu heitbundin
landa sínum.
Ungfrúna langaði ekki að vanga viðkomandi,
sem brást reiður við og hóf að skensa Eyjamenn
með ummælum á borð við „þurfalingar" og
sitthvað í þeim dúr. Það er ekki orðum aukið, að
sprengju var varpað og ég man ekki eftir öðrum
eins viðbrögðum hjá jafn mörgum í einu eins
þama gerðist. Salurinn bókstaflega logaði, ekki
réðist neitt við neitt, dyraverðir og aðrir slíkir
máttu sín einskis, flýðu af hólmi í orðsins fyllstu
merkingu.
Látið tendason minn í friði
Slegist var um hvem fermetra, konur og eldri
menn tóku fullan þátt í bardaganum. Fjölmennt
lögreglulið mætti innan stundar, undirritaður var
einn þeirra, sem gekk hvað vasklegast fram og
því varð hann fljótlega eitt af markmiðum
sakavaldsins.
Tengdamamma snérist til vamar tengda-
syninum. „Látið tengdason minn í friði. Til að
leggja áherslu á orð sín, sló hún verði laganna
með handtösku sinni af öllu afli svo undan sveið.
Að lokum tókst að skakka leikinn, sem þá hafði
borist út um aðaldyr staðarins.
Við Gvendur Þ.B. Ólafsson vorum þeir einu,
sem vomm handjámaðir og fluttir á Stöðina.
Axel Axelsson, handboltakappi og lagavörður,
sem tók á móti tvímenningunum, sleppti okkur
fljótlega, mér fannst ég sjá glott öðm megin.
Einu afleiðingar þessa bardaga vom rifnir jakkar,
smáskrámur og bláir blettir hér og þar.
Þessi atburður sýnir kannski hvemig fólki leið
undir niðri. Ekkert mátti út af bregða, tauga-
veiklunin var mikil og sálarástand Eyjamanna
ekki upp á marga fiska, sem vonlegt var,“ sagði
Friðbjöm að lokum.