Skessuhorn - 29.08.2012, Side 20

20 MIÐVIKUDAGUR 29. ÁGÚST 2012
Það sem nátt úr an gef ur
„Ég hef ver ið að prófa mig á fram
með mín ar upp skrift ir. Í fyrra­
sum ar var mér bent á að nóg væri
af kúm eni á Sól mund ar höfð an­
um. Þetta reynd ist sterkt og gott
krydd í upp skrift ina og mér fannst
brauð ið vera betra eft ir að ég var
búin að bæta kúm en inu við. Í
sum ar fór ég svo aft ur í Sól mund­
ar höfð ann og núna var ekki síð­
ur mik ið af kúm eni þar en í fyrra.
Það var orð ið full þrosk að um
miðj an á gúst mán uð,“ seg ir Svava
Finn boga dótt ir á Leyn is braut 14
á Akra nesi, en Sól mund ar höfð inn
er sem kunn ugt er höfð inn neð­
an dval ar heim il is ins. Svava var
svo vin sam leg að lofa les end um
Skessu horns að njóta upp skrifta
sinna, sem hún seg ir þó ekki ein­
göngu sitt hug ar fóst ur, held ur
sam suða úr fleiri upp skrift um.
þá
Kart öflu rækt un er víða stund uð hér
á landi og svo hef ur ver ið um lang­
an tíma. Marg ir rækta sér til á nægju
og ein göngu til að eiga ný meti fyr ir
sig og sína. Þeir sem hafa at vinnu af
rækt un inni eru að sjálf sögðu stór­
tæk ari og vél vædd ir
við rækt un ina. Kart­
öflu rækt end ur til sölu
eru hins veg ar fáir á
Vest ur landi, en þess
fleiri á Suð ur landi,
við Eyja fjörð og víð­
ar. Mörg sveit ar fé­
lög bjóða þegn um sín­
um skika á leigu til að
rækta kart öfl ur og aðr­
ar mat jurtir. Þannig
geta þétt býl is bú ar haft
sinn eig in garð þótt land laus ir séu.
Kon ung ur vildi að land­
inn rækt aði kart öfl ur
Kart öfl ur bár ust til Evr ópu frá Am­
er íku seint á 16. öld og til Ís lands
komu kart öfl urn ar rétt eft ir miðja
átj ándu öld. Það var árið 1754 að
Frið rik V kon ung ur Dan merk ur
sendi boð til Ís lands um að bænd­
ur ættu að láta sér annt um að út­
búa kál garða þar sem mat jurtir
gætu þrif ist. Sýslu menn voru beðn­
ir um að fylgja boði kon ungs eft ir.
Erf ið lega gekk þó að fá Ís lend inga
til rækt un ar starfa og kon ung ur ít­
rek aði því bón ina ári síð ar. Á hugi
kon ungs var ekki að á stæðu lausu.
Að með al tali var fimmta hvert ár
á Ís landi á 17. öld hung ur fellis­
ár og fjórða hvert á þeirri átj ándu.
Árið 1758 upp sk ar Hast fer bar ón á
Bessa stöð um fyrstu „ís lensku“ kart­
öfl urn ar. Tveim ur árum síð ar rækt­
aði séra Björn Hall dórs son í Sauð­
lauks dal í Barða stranda sýslu fyrst­
ur Ís lend inga jarð epli, eins og kart­
öfl ur nefnd ust þá. Í hvatn ing ar skyni
fékk Björn verð launa pen ing frá
kon ungi fyr ir fram­
tak ið. Björn varð því
fyr ir mynd Ís lend inga
á sviði mat jurta rækt ar
á sinni tíð.
Ýmis yrki
Síð an hafa marg­
ar kart ö flu teg und ir
borist til lands ins og
þau yrki sem nú eru
rækt uð eru öll kom in
hing að að utan. Á Vís inda vef Há­
skóla Ís lands seg ir að þær kart öfl­
ur, sem hægt sé að telja ís lensk ar,
séu þær sem búið er að rækta á Ís­
landi í lang an tíma og hafi að ein­
hverju leyti sér stöðu, til dæm is ís­
lenskt nafn, og séu lítt kunn ar er­
lend is. „Þær sem helst falla í þenn an
flokk eru Rauð ar ís lensk ar og Gul­
ar ís lensk ar. Yrk ið Gullauga er ekki
eins ís lenskt og þau fyrr nefndu,
því að það yrki er einnig rækt að í
Skand in av íu og er vel þekkt þar.
Rauð ar ís lensk ar eru reynd ar líka til
í Skand in av íu og eru þá kall að ar til
dæm is Gaml ar sænsk ar. Rauð ar ís­
lensk ar þykja bragð góð ar og hafa
gott geymslu þol sem skýrist af því
að þurr efn is inni hald þeirra er hátt
mið að við mörg önn ur yrki. Rauð­
ar ís lensk ar eru mik ið rækt að ar hér
á landi en rækt un þeirra gulu hef ur
lagst af,“ seg ir á Vís inda vefn um.
hb
Svava Finn boga dótt ir.
Löng hefð er fyr ir kart öflu rækt­
un á Akra nesi og þar þóttu sand­
garð arn ir á Nið ur­Skag an um eink­
ar gjöf ul ir á árum áður. Sand görð­
un um hef ur fækk að mik ið, að eins
ein staka eft ir við eldri hús á Skaga
en ný garð lönd hafa reglu lega ver­
ið unn in síð an. Akra nes kaup stað­
ur hef ur í ára tugi út bú ið garð lönd
og leigt bæj ar bú um. Áður fyrr var
geymslu pláss einnig leigt út á veg­
um bæj ar ins. Fyrst var það í jarð­
hýsi við Garða en síð an í aust ur­
enda í þrótta húss ins við Vest ur­
götu. Um tíma dró úr kart öflu rækt
Skaga manna og garð lönd in minnk­
uðu en nú hafa þau ver ið auk in á ný
enda fleiri sem rækta nú kart öfl ur
og aðr ar mat jurtir. Ekk ert geymslu­
pláss er í boði leng ur.
Hef ur rækt að kart öfl ur
í hálfa öld
Einn þeirra sem lengi hafa stund­
að kart öflu rækt er El í as Jó hann es­
son húsa smið ur. Hann var að taka
upp kart öfl ur og róf ur á mánu dag­
inn í þess ari viku. „Á þessu ári eru
50 ár síð an ég fór að rækta kart­
öfl ur en auð vit að ólst mað ur upp
við þetta hjá for eldr un um, eins og
fleiri Skaga menn. Það er mik il upp­
skera núna enda tíð in ver ið ein stak­
lega góð í sum ar. Ég byrj aði að taka
upp í mat inn um miðj an júlí og þá
voru komn ar á gæt is mat ar kart öfl ur
og nú er gullaug að að verða held­
ur stórt. Svo fór ég að taka upp af
al vöru fyr ir um hálf um mán uði og
þess ar rauðu er orðn ar mjög stór­
ar núna en þær eru sein sprottn­
ari en gullaug að,“ sagði El í as sem
rækt ar gullauga og rauð ar. Hann
er auk þess með róf ur sem hann er
að mestu bú inn að taka upp en það
sem eft ir er í garð in um af róf um
er orð ið æv in týra lega stórt núna.
Að auki var hann með smá veg is af
blóm káli, hvít káli og spergilkáli.
„Svo er ég með smá reit á lóð inni
heima. Þar sáði ég radís um, gul rót­
um og fleiru. Þeg ar við hjón in fór­
um til Tenerife í mars keypti ég tvö
bréf af gul róta fræi og sáði úr þeim
heima. Þær gul ræt ur eru orðn ar
mjög góð ar. Tíð in hef ur ver ið ein­
stak lega góð í sum ar og reynd ar
síð ustu sum ur líka.“
Þurf um að halda
í hefð ina
El í as seg ir helsta vanda mál ið vera
með geymsl una. Hann hafi út bú­
ið sér ein angr að an kassa í skúr sem
hann er með í garð in um heima. Þetta
dugi sér og svo gefi hann frá sér kart­
öfl ur til að minnka að eins um fang ið.
„ Þetta er tóm stundagam an hjá mér
nú þeg ar ég er hætt ur að vinna og
ég hef gam an af að gefa þetta líka.
Ég hef ver ið að gauka fötu og fötu
af ný upp tekn um kart öfl um að vin­
um og vanda mönn um en ég veit
ekki hvern ig fólk fer að því að geyma
upp sker una þeg ar hún er svona mik­
il eins og núna. Það var synd að kart­
öflu geymsl unni í enda í þrótta húss­
ins skuli hafa ver ið lok að því hún var
mjög góð. Þeir sem t.d. búa í blokk­
um og hafa ekki að gang að lóð fyr­
ir heppi lega geymslu lenda í vand­
ræð um með alla þessa upp skeru. Ég
er hrædd ur um að kart öflu rækt end­
um fækki ef ekki ræt ist úr geymslu­
mál um. Það er líka slæmt að ný lið­
un er ekki næg í þessu. Mér finnst
vanta unga fólk ið inn í rækt un ina.
Við Skaga menn höf um nú lengi tal­
að um káin þrjú, þ.e. fal leg ar kon­
ur, góða knatt spyrnu menn og góð ar
kart öfl ur. Kon urn ar standa alltaf fyr­
ir sínu og knatt spyrn an er að koma
upp aft ur þannig að við þurf um að
halda í kart öflu rækt un ina.“
Í vor setti El í as nið ur 745 kart öfl­
ur sam kvæmt ná kvæmu bók haldi
sem hann held ur og seg ist hafa ver­
ið að fá upp 25­27 kíló úr hverju
beði, en 10 beð eru í garð in um.
„Þær fara ekki marg ar í kíló ið þess­
ar sem eru svona stór ar,“ seg ir El í­
as sem jafn framt seg ist svo lít ill sér­
vitr ing ur í kart öflu rækt inni. Hann
seg ist hafa mjög gam an af rækt un­
inni og fara reglu lega að fylgj ast
með garð in um yfir sum ar ið.
hb
Góð upp skera í mat jurta görð um Ak ur nes inga
Rauðu kart öfl urn ar sem El í as var að
taka upp í vik unni hafa sprott ið vel í
sum ar.
El í as með tvær mynd ar leg ar róf ur úr garð in um hjá sér. Þess ar eru á stærð við fót bolta og vógu 2,2 kg og 2,4 kg.
Fróð leiksmol ar um kart öfl ur
Gróft heilsu brauð
2 boll ar spelt
2 boll ar hafra mjöl
2 boll ar Belgs holts bygg mjöl
2 boll ar heil hveiti
1 bolli sól blóma kjarn ar
1/2 bolli sesam fræ
1/4 bolli hörfræ
2 msk Sól mund ar höfða kúmen
3­4 msk vín steinslyfti duft (ekki
spara)
3 msk aga ve síróp
1 msk Maldon salt
Rif inn börk ur og safi úr einni
sítrónu
Allt sett í skál, hrært með
sleif og þynnt með vatni eða AB
mjólk. Sett í tvö form, pensl að
með vatni og sól blóma kjörn um
stráð yfir. Bak að við 170 gráð ur
í 70­80 mín. Brauð ið er best ný­
bak að, en geym ist vel í frysti.
Rab ar bara- og
jarð ar berjapæ
1/2 kg brytj að ur rabar bari
1/2 kg jarð ar ber
3 dl hrá syk ur
1 tsk kanill
1 tsk engi fer
Deig:
225 gr hveiti eða spelt
Salt
100 gr smjör
150 gr rif inn ost ur
4 msk vatn
Hnoð að deig, skipt í tvennt og
flatt út. Böku form klætt að inn­
an með helm ingn um af deig inu.
Fyll ing in sett yfir. Seinni helm­
ing ur inn not að ur sem lok og
skor in í hann göt svo lofti um í
bakstr in um. Þrýst ið deig gjörð­
un um sam an. Bak að í 35­45
mín út ur við 190 gráð ur.
Kúmen af Sól mund ar höfða í heilsu brauð
Grófa heilsu brauð ið á samt krukk unni með kúm en inu sem tínt var á Sól mund ar­
höfð an um.