Vísbending - 24.12.2012, Blaðsíða 15

15
1861-1862, meðan útilegumannasögurnar voru enn óprentaðar,
samdi vinur og nágranni Jóns Árnasonar, skáldið Matthías
Jochumsson gamanleikritið Skugga-Svein, þar sem útilegumaður er í
aðalhlutverki. Ekkert íslenskt leikrit hefur notið jafnmikilla vinsælda
og verið jafnoft sýnt. Fleiri fylgdu í fótspor Matthíasar. Indriði
Einarsson samdi leikritið Hellismenn sem sýnt var 1873. Hann fór í
vettvangsferð í Surtshelli til að kynna sér minjarnar þar áður en hann
settist við skriftirnar. Sigurður Guðmundsson, einn helsti frömuður
þjóðlegrar menningarvakningar á Íslandi á seinni hluta 19. aldar,
samdi leikritið Smalastúlkan, en lést áður en það var fullbúið til
sviðssetningar. Öld leið þar til það var frumsýnt. Einn lærðasti maður
Íslendinga á 19. öld, bókmenntafræðingurinn og heimspekingurinn
Grímur Thomsen, orti 1861 hið magnaða kvæði Á Sprengisandi sem
gjarnan er sungið þegar haldið er upp í óbyggðirnar á miðhálendinu.
Þar segir í öðru erindinu:
Þei, þei ! Þei, þei ! Þaut í holti tóa,
þurran vill hún blóði væta góm,
eða líka einhver var að hóa
undarlega digrum karlaróm,
útilegumenn í Ódáahraun
eru kannske að smala fé á laun.
„Hlægilega vitlaus hjátrú“
Ekki er tilefni til að ætla að útilegumannatrúin á Íslandi hafi aðeins
verið á yfirborðinu eða bundin við fámennan hóp. Ástæðulaust
er að rengja orð þjóðsagnasafnarans Jóns Árnasonar, að hún
hafi ekki aðeins verið „alþýðumanna trú, heldur einnig skynugra
manna skoðun og greindra.“ Þetta fær stuðning úr margvíslegum
heimildum öðrum. Má til dæmis vitna í Ferðabók sem enskur
prestur, Ebenezar Henderson, skrifaði eftir ferð um Ísland árið
1815. Hann vitnar í Magnús Stephensen yfirdómara, sjálfan frömuð
upplýsingastefnunnar á Íslandi, sem segir að um ýmsa þá staði á
hálendinu sem Henderson fór um, mundi hann sjálfur ekki hætta á
að ferðast um án þess að hafa á sér skammbyssur. Henderson virðist
einnig vera að vitna til Magnúsar þegar hann skrifar að „komið hefur
það fyrir, að kaupmenn hafi skipt við þá menn, sem eftir útliti þeirra
að dæma og einnig hinu, hvað þeir seldu og keyptu, var mikil ástæða
til að ætla, að heima ættu í óbyggðum.“
Ef þetta voru skoðanir helsta upplýsingafrömuðar Íslendinga
þurfa viðhorf almennings ekki að koma á óvart. Henderson veitir
athyglisverða innsýn í þau efni í bókinni þegar hann á einum stað
greinir frá ferðalagi milli landshluta yfir óbyggðir á hálendinu:
„Um klukkan sjö um kvöldið griltum við fagra sléttu græna undir
jöklunum. En þessi uppgötvun olli [íslenskum] fylgdarmönnum
okkar slíkum ótta, að jafnaðist á við þá gleði, sem hún veitti
okkur, því nú voru þeir vissir um að við mundum lenda í höndum
útilegumanna, enda var þess ekki langt að bíða, að þeir bentu
okkur á fjölda hrossa, er voru á beit rétt undir jöklinum. Fyrst
í stað var ekki laust við að þetta lækkaði í okkar rostann, og við
vorum ekki frá því, að hlýða með nokkurri athygli á tillögur
þeirra um, hvernig við skyldum verjast. En jafnskjótt og litið var
í kíki, breyttust hrossin í stóra steina, er kastast höfðu úr eldfjalli,
sem þarna var.“
Svo mikil var frægð útilegumannadalsins Þórisdals, sem til forna var nefndur Áradalur, að hann er merktur inn á Íslandskort frá 1590. Kortið birtist
í ferðabók Orteliusar en Guðbrandur Þorláksson biskup er talinn höfundur þess.