Vísbending - 24.12.2012, Blaðsíða 14

14
afviknum stöðum og ræna þá, ekki síst kaupmenn á leið með varning
á milli sveita. Þó skjalfest dæmi séu í sjálfu sér ekki mörg nægja fáir
slíkir atburðir til að skapa ótta og beyg meðal fólks; „oft verður ein
fjöður að fimm hænum,“ segir íslenskur málsháttur.
Á átjándu öld koma fram á sjónarsviðið frægustu útilegumenn
Íslandssögunnar, annars vegar Eyvindur Jónsson, jafnan nefndur
Fjalla-Eyvindur, (f. 1714) með fylgikonu sinni Höllu Jónsdóttur (f.
um 1700) og hins vegar Arnes Pálsson (f. um 1728). Þessi þrjú öllum
öðrum fremur urðu til að magna útilegumannatrú almennings. Um
þau skapaðist fjöldinn allur af þjóðsögum á átjándu og nítjándu öld; í
byrjun hinnar tuttugustu naut leikrit um Eyvind og Höllu eftir skáldið
Jóhann Sigurjónsson fádæma vinsælda og varð uppspretta fyrstu
kvikmyndarinnar um íslenskt efni, Berg-Ejvind í leikstjórn Svíans
Victors Sjöström.
Dvalarstaðir útilegumanna
Samkvæmt þjóðtrúnni var útilegumenn einkum að finna lengst uppi á
öræfum, á hinu óþekkta miðhálendi Íslands. Þar áttu að vera grösugir
huldudalir með fjölmennri byggð, svo sem Þórisdalur í Geitlandsjökli
sem nefndur er í Grettissögu. Í Ferðabók náttúrufræðinganna Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar, sem gefin var út 1772, er forvitnileg
klausa um þennan dal: „Geitlandsjökull er mjög kunnur meðal
landsmanna. Ekki á hann þó frægð sína að þakka fannbreiðunum
né því, að hann er langhæstur allra fjalla um þessar slóðir, heldur
stafar frægð hans af munnmælasögnum, að í honum sé dalur, mikill
og grösugur. Dalur þessi er sagður byggður. Íbúar hans, sem lifa
af sauðfjárrækt, eru niðjar útlægra illvirkja og útilegumanna, sem
í fornöld kölluðust skógarmenn. Grettissaga gefur tilefni sagna
þessara, enda þótt hún sé ekki laus við þjóðsögur. [...] Dalurinn var
grösugur og víða skógi vaxinn, og margt var þar sauðfjár., sem var
óvenjulega vænt. Í sögunni er það þakkað jarðhita og einkum mörgum
og stórum hverum, að jökull lagðist ekki yfir dalinn. Síðan hafa menn
haft óljósar fregnir af dal þessum og þeim, er þar búa. Einkum er skýrt
frá stórvöxnum, ómörkuðum kindum, sem fundist hafa í Geitlöndum,
og taldar voru komnar úr Áradal, en svo er salurinn almennt nefndur
nú. Þá er einnig getið um nokkra fífldjarfa menn, sem hafi komist
þangað og dvalist þar í vinnumennsku um hríð, en komið síðan til
byggða á ný.“
Í Ferðabókinni er nefnt að tveir prestar hafi árið 1664 fundið hinn
forna Þórisdal eða Áradal, en ekki getað kannað hann til hlítar vegna
veðurs. Frásögn prestanna af þessari ferð hefur varðveist og þar
kemur fram að þeir ætluðu sér að kristna útilegumennina í dalnum,
ef sögurnar um byggð þeirra þar reyndust réttar. Svo mjög kvað að
frægð dalsins til forna að hann er merktur, að vísu ónákvæmt, inn á
Íslandskort Orteliusar frá 1590, en það er elsta landakort sem gefur
nokkurn veginn raunsanna mynd af lögun landsins.
Fyrstur manna til að kanna Þórisdal og kortleggja af nákvæmni var
Björn Gunnlaugsson. Það gerði hann í tveimur ferðum, sumrin 1834
og 1835. Hann fann enga hveri eða aðrar heitar uppsprettur. Og engir
útilegumenn voru sjáanlegir. Dalurinn reyndist jökli þakinn niður í
botn. En af því að Björn var örlátur maður og vildi ekki rengja hina
fornu Grettissögu tók hann fram að ekki væri útilokað, að á dögum
söguhetjunnar á elleftu öld hefði dalurinn verið grænn og grösugur en
jökullinn síðan vaxið og þakið hann.
Því er ekki að neita að sums staðar á hálendi Íslands voru til forna og
eru enn gróðurvinjar. Á þeim slóðum finnast sums staðar ummmerki
um mannavist, samfallin hreysi, hleðslur í hellum og grjótbyrgi. Ekki
er víst að þær séu allar eftir útilegumenn eða skógarmenn. Og flestar
þeirra sem gætu tengst útilegu til lengri tíma virðist hægt að setja í
samband við einn mann eða tvo, oftast garpinn Fjalla-Eyvind. Ekki
er með vissu vitað um nokkurn annan útilegumann sem gerði öræfin
að heimkynnum sínum og bauð óblíðu vetrarveðrinu birginn upp við
hájökla árum saman vetur eftir vetur.
Sé hugað að dvalarstöðum þeirra útilegumanna, sem áreiðanleg
vitneskja er um á tímabilinu frá sautjándu öld til hinnar nítjándu,
kemur í ljós að þær eru yfirleitt í grennd við byggð, þótt uppi í fjöllum
séu, í hraunflákum eða annars staðar utan alfaraleiðar. Útilegumenn
treystu oft á velvilja byggðarmanna sem stundum höfðu samúð með
þessum sakamönnum, enda glæpir þeirra ekki alltaf stórvægilegir
þótt hegningarlögin væru ströng. Mörg dæmi eru um að útilegumenn
hafi fengið að leynast í útihúsum, seljum eða hellisskútum stutt frá
bæjarhúsum.
Þjóðsögur og skáldverk
Munnmælasagnir af skógarmönnum og útilegumönnum hafa
gengið á Íslandi frá fyrstu tíð. Sögurnar af Gretti, Gísla Súrssyni,
Hólmverjum og Hellismönnum eiga að gerast mörgum öldum
áður en þær eru skráðar og hafa vafalaust lengi lifað í mismunandi
myndum í munnmælum. Munnmælahefðin er svo sterk að sagnir um
útilegumenn áttu áfram blómaskeið þótt skráðar samtímaheimildir,
svo sem annálar og dómsskjöl, væru komnar til sögu. Þær héldu
einnig áfram að myndast og breiðast út eftir að farið var að safna
þjóðsögum skipulega og gefa þær út á prenti á nitjándu öld.
Fyrsta prentaða ritið þar sem er að finna sögur af íslenskum
útilegumönnum, Íslenskar þjóðsögur og Ævintýri í ritstjórn Jóns
Árnasonar bókavarðar, kom út á árunum 1862-1864. Síðan hafa
nokkur þjóðsagnasöfn verið gefin út og eru útilegumannasögurnar
orðnar æði margar. Fræðimenn hafa flokkað þær með ýmsum hætti,
svo sem eftir efni og uppbyggingu. Jón Árnason skipti sögunum í þrjá
flokka: a) Margvísleg skipti við útilegumenn; b) Útilegumenn ræna
byggðarmönnum; c) Byggðarmenn flýja í óbyggðir. Fylgdi hann
hverjum flokki úr hlaði með útlistun.
Skýringar sínar við fyrsta flokkinn hefur Jón á þessum orðum:
„Sú trú hefur verið mjög almenn hér á landi og er naumlega enn
útkulnuð með öllu, að útilegumenn væru til, og er það ekki aðeins
alþýðumanna trú, heldur einnig skynugra manna skoðun og greindra.
Því verður ekki heldur neitað að nokkrar líkur eru til þessa, t.d. þar
sem örnefni eru gefin eftir þeim mönnum sem sagt er að verið hafi í
útilegu og annað illar heimtur á haustin.“
Jón Árnason taldi með öðrum orðum ekki ástæðu til að vísa öllum
útilegumannasögum á bug eins og hverri og annarri hégilju, og taldi
ýmsar sagnanna í fyrsta flokknum, þar sem meðal annars er lagt út af
örnefnum, ekki „mjög ótrúlegar eða skreyttar“.
Frásagnir í öðrum flokknum um blómlegar útilegumannabyggðir
á öræfum taldi Jón aftur á móti ýkjukenndari og bera meiri svip af
ævintýrum. Þar segir frá því þegar útilegumenn ræna konum og
körlum úr byggð og beita stundum til þess göldrum. „Í ekki fáum
af þessum sögum koma fyrir heil og reglubundin sveitarfélög í
óbyggðum [...] og skipaðir yfir þau sýslumenn og sumstaðar prestar
og helgihöld höfð eins og í sveitum, og þessir hættir útilegumanna
gera sögurnar um þá [...] líkar álfasögum.“
Þriðji flokkurinn fjallar um útilegu sem fótur er stundum fyrir.
Þarna eru meðal annars sögur af Fjalla-Eyvindi, en þær eru litríkari og
ævintýralegri en hin opinberu gögn sem til eru um hann. Flestar eru
sögurnar í þessum flokki greinilega ávöxtur frjós ímyndunarafls, svo
sem þegar sakamenn sem flýja á fjöll hitta fyrir byggðir útilegumanna
þar sem boðið er upp í mannakjöt í hádegismat.
Hermt er að útilegumannasögurnar hafi verið einna vinsælastar
allra þjóðsagna. Þær urðu kveikjan að mörgum skáldverkum næstu
áratugina eftir að þær byrjuðu að koma á prent. Þegar veturinn