Vísbending - 24.12.2012, Blaðsíða 24

24
Í
asanum við uppbyggingu hins nýja Íslands á tuttugustu öld
varð margt gamalla húsa og minja framkvæmdagleðinni að
bráð. Jarðýtutennur sléttuðu út húsarústir landnámsmanna til
sveita og ruddu torfbæjum ofan í svörð. Í kaupstöðum voru
fúnir húshjallar rifnir og brenndir og ný hús steypt upp á auga-lifandi
bragði. Gamlir bátar voru dregnir á áramótabrennur og eldur lagður
í gömul hús í æfingaskyni fyrir slökkvilið. Nútíminn var mættur á
staðinn og enginn tími til þess að velta því fyrir sér hvort nýtt væri
undantekningarlaust betra en gamalt.
Á seinni hluta tuttugustu aldar fór að ryðja sér til rúms sú hugsun að
gömul hús gætu verið verðmætar minjar þótt þau væru ekki beinlínis
fornleifar í hefðbundinni merkingu orðsins. Víða í þéttbýli reis andóf
gegn stjórnlausu niðurrifi og eflaust minnast margir deilna og átaka
kringum förgun eða varðveislu húsanna við Lækjargötu í Reykjavík
sem almennt eru kölluð Bernhöftstorfan. Þeirri orustu lauk með sigri
friðunarsinna en margar aðrar orustur töpuðust.
Utan Reykjavíkur var ekki um auðugan garð að gresja eftir gömlum
húsum með sál og sögu. En á nokkrum fornum verslunarstöðum
stóðu langt fram á 20. öld gömul pakkhús og verslunarhús sem fólu
Íslandssöguna í fúnum þiljum og tjörguðum bitum.
Einn þessara staða er Ísafjörður sem fékk kaupstaðarréttindi 1786
um leið og Reykjavík og Grundarfjörður. Á Ísafirði stóð enn í lok 20.
aldarinnar þyrping af fornum verslunarhúsum þar sem heitir frá fornu
fari Neðstikaupstaður. Elst þeirra húsa sem þar standa er krambúð
einokunarverslunarinnar frá 1757, íbúðarhús faktorsins, byggt
1765, Tjöruhúsið, byggt 1781 og Turnhúsið, byggt 1784. Í þessum
húsum var starfrækt verslun í eigu dönsku einokunarverslunarinnar
til 1788 en eftir það í eigu ýmissa erlendra kaupmanna til 1883
þegar Ásgeirsverslun á Ísafirði tók við rekstrinum. Þegar kom fram
á áttunda áratug aldarinnar voru gömlu verslunarhúsin í Neðsta
farin að láta töluvert á sjá. Hin hljóðu eyðingaröfl unnu starf sitt
hægt og örugglega og gömlu húsin biðu örlaga sinna með iðandi
athafnalíf hafnarinnar á aðra hönd og brambolt og suðuglampa
skipasmíðastöðvar Marsellíusar á hina. Nútíminn var löngu kominn
á Eyrina eins og annars staðar þótt tíminn stæði í stað innan veggja
hinna öldnu húsa.
ÍSAFJöRðuR:
ÞAR SEm gAmLI TÍmINN LIFIR
Neðst á eyrinni á Ísafirði stendur eina samstæða þyrping verslunarhúsa á Íslandi
sem varðveist hefur frá tímum danskrar einokunar. Framsýni fáeinna heimamanna
og þrautseigja varð til þess að þau voru ekki rifin heldur endurgerð af stakri vandvirkni
og eru einn helsti fjársjóður og aðdráttarafl Ísafjarðar í dag.
Gamla sjúkrahúsið á Ísafirði setur mikinn svip á bæinn. Það var vígt
1925, byggt eftir teikningu Guðjóns Samúelssonar. Í dag hýsir það
bókasafn og skjalasafn og er sérlega lifandi og skemmtilegur staður.
Faktorshúsið í Neðstakaupstað.
páLL áSgEIR
áSgEIRSSON
BLAðAmAðuR