Þjóðlíf - 01.02.1990, Blaðsíða 28

ERLENT
FJORIR MANUÐIR
SEM SKÓKU HEIMINN
—atvik og einstaklingar sem skiptu sköpum í byltingunni í Austur- Evrópu.
ÁRNI SNÆVARR SKRIFAR:
Eitt helsta deiluefni í sagnfræði og heim-
speki sagnfræðinnar er hversu stórt hlut-
verk einstaklinga og tilviljana sé. í fljótu
bragði virðist liggja beint við að álykta að
hrun kommúnistastjórnanna í alþýðu-
lýðveldum Austur- og Mið-Evrópu hafi
fylgt einhvers konar lögmáli — því í höf-
uðatriðum hefur þróunin verið býsna
svipuð í öllum þessum löndum, að Rúm-
eníu sumpart undanskilinni.
f vel er að gáð kemur í ljós að meira að
segja í þessari atburðarás má finna
ákveðnar stundir þar sem tilviljanir virt-
ust ráða og athafnir og ákvarðanir einstak-
ra manna skiptu sköpum.
Gaman er að líta á atburðarásina á liðnu
ári í Austur-Evrópu í þessu ljósi og reyna
að greina þau augnablik þar sem vatnaskil
urðu og hvaða einstaklingar komu þar við
sögu.
Segja má að forleikir hruns hinna nýju
stétta sem Stalín kom til valda með stofn-
un alþýðulýðvelda í Mið- og Austur-
Evrópu, hafi verið leiknir í Ungverjalandi
og Póllandi, en hinn dramatíski þáttur
hafi hafist í ágústlok og lokið um jólaleyt-
ið.
Ungverjaland nýtur að sumu leyti sér-
stöðu innan austurblokkarinnar (sál-
ugu?). Uppreisn var þar barin niður í
skjóli sovéskra skrið-
dreka árið 1956, en í
kjölfarið gengu yfir-
völd að mörgum kröf-
um uppreisnar-
manna, svo sem um
lýðréttindi og frjáls-
ræði í efnahagsmál-
um. Janos Kadar og
fylgismenn hans ríktu
í óþökk meginhluta
íbúanna um áratuga-
skeið, í skjóli þeirrar
hótunar að væri ekki
farið að vilja Sovét-
manna yrðu byssurn-
ar látnar tala.
Þegar Mikhaíl
Gorbatsjov boðaði
afnám Brésneffkenningarinnar um íhlut-
unarrétt Sovétmanna í málefni alþýðulýð-
veldanna voru Ungverjar fyrstir til að taka
hann á orðinu. Kadar var vikið frá og
innan Kommúnistaflokksins sem og í
þjóðfélaginu var í fyrstu allbreið samstaða
um að hrinda lýðræðislegum umbótum í
framkvæmd, en fara sér að engu óðslega.
Reynslunni ríkari frá 1956 tóku Ungverjar
smá skref og litu síðan ævinlega upp til að
kanna hvort rússneski björninn væri kom-
inn með hramminn á lofti.
Pólverjar hafa ekki síður fengið að
kenna á vígvélum Rússa, þótt oftar hafi
pólskir kommúnistar haldið vendinum á
lofti þótt Rússar hafi ákveðið hvar og hve-
nær hann kæmi niður.
Uppreisnin í Austur- Evrópu hófst í
rauninni í Póllandi árið 1980, en þá voru
augljóslega ekki sögulegar aðstæður til
þess að umbótaöfl næðu yfirhöndinni.
Svipað var þó upp á teningnum þar og í
Ungverjalandi. í kjölfar þess að umbóta-
hreyfingin var bæld niður, komu stjórn-
völd til móts við andófsöfl.
Á síðari hluta ársins 1988 töldu Jar-
uzelski og félagar fullreynt að hægt væri
að grípa til markaðslausna, nema nokkur
samstaða væri um það í þjóðfélaginu.
Leitað var til Samstöðu í því skyni að
reyna að hafa taumhald á íbúum.
Samningar hófust sem kenndir voru við
hringborðið sem fundarmenn sátu í kring-
um í Magdalenkahöllinni, nærri Varsjá.
Þar kom í viðræðunum að öll sund virtust
lokuð. Báðir aðilar höfðu gefið mikið eftir,
fundað hafði verið stanslaust í mánuð, nú
var komið fram í mars.
Samstöðumenn vildu enn ekki fallast á
tillögur kommúnista um að takmörkuð
starfsemi óháðu verkalýðsfélaganna yrði
leyfð, þeir fengju að kjósa þriðjung full-
trúa á þing og skrifa undir stóraukin völd
til handa Jaruzelski. „Jaruzelski verður
nánast stjórnarskrárbundinn einvaldur,
með meiri völd en Pinochet í Chile“, sagði
Konstanty Gebert, vinstrisinnaður and-
stæðingur Lech Walesa innan Samstöðu
um þetta. Kiszak, innanríkisráðherra
bætti þá við tilboði um að stofnuð yrði
fremur valdalítil efri deild og ýmis sam-
tök, þar á meðal Samstaða fengju að skipa
fulltrúa. Geremek, aðalsamningamaður
Samstöðu sagði að þeir hefðu svikið lýð-
ræðið tvisvar (varðandi forseta og neðri
deild) og gerðu það ekki í þriðja sinn.
á mælti Alexander Kwasniewski,
einn helsti samningamaður komm-
únista: „En hvers vegna ekki frjálsar
kosningar til neðri
deildarinnar?“. Yfir-
maður hans, Kiszak,
sagði þá við Geremek:
„Hversu oft mynd-
irðu svíkja lýðræðið
þá?“.
Mánuði síðar var
skrifað undir hring-
borðssamkomulagið.
Samstaða var leyfð
með dómsúrskurði.
Greinarhöfundur var
þá staddur í Varsjá og
gekk á fund samn-
ingamannsins Kwasn-
iewskis, sem þá var
ráðherra æskulýðs- og
íþróttamála.
Samstaða lögleyfð sl. vor. Tíðindamaður Þjóðlífs var viðstaddur þessa sögulegu stund, sem
margir telja upphafið á lýðræðisbyltingunni íAustur-Evrópu.
28 ÞJÓÐLÍF