Listin að lifa - 01.06.2006, Síða 55

Þvagleki karla
vagleki hjá körlum er ekki algengur kvilli og er oft ein-
kenni um sjúkdóm. Hann er mun algengari hjá konum
vegna ólíkra neðri þvagvega. Þvagleka karla má skipta í
fjóra flokka: áreynsluleka, bráðaleka, yfirflæðisleka og eftirleka.
Tilfelli þvagleka hjá körlum ffarn yfir sextugt er oftast bráðaleki,
tíðnin er um 4-5%. Eftir það eykst tíðnin verulega og er komin
í 35% hjá áttræðum körlum og eldri. Eftirlekinn er ekki eig-
inlegur þvagleki og er undantekningin í flokkunum fjórum.
Fæst af því sem sagt er hér að neðan gildir því um eftirlekann.
Þegar menn finna fyrir þvagleka eiga þeir að láta lækni meta
ástandið, vegna þess að þvagleki karla tengist mjög oft sjúk-
dómum og hefur oftast veruleg áhrif á líf og líðan karla. Hjá
mörgum körlum má rekja þvaglekann til flókins samspils margra
þátta og er aðalorsökin ekki alltaf augljós. Hjá eldri mönnum, t.d.
með Parkinsons-sjúkdóm ásamt stækkun á blöðruhálskirtli, hafa
margir þættir áhrif á þvaglát þeirra og geta valdið þvagleka, t.d.
verkun ffá taugum, þvagblöðru og blöðruhálskirtli. Það fer eftir
hlutfallslegum áhrifum hvers þáttar á þvaglekann hvernig aðal-
einkennin verða og oft þarf að meðhöndla marga þætti í senn til
að draga úr þvaglekanum. Því þarf að skýra lítillega þetta sam-
spil tauga, blöðru og blöðruhálskirtils.
Blaðran hefur tvö gerólík hlutverk, annað er að safna þvagi
og hitt er að tæma blöðruna hratt og vel þegar við óskum þess.
Taugarnar sjá um að við skynjum það þegar þvagblaðran er full
og að við höldum þvaglokanum í samdrætti meðan á fyllingunni
stendur. Við þvaglát sjá taugarnar svo um slökun á þvagloka og
grindarbotni og samdrátt í blöðru, og að þessi ferli vinni saman.
Allt sem veldur ertingu í blöðru (æxli, sýking) veldur tíðari þvag-
látum og bráðari. Þegar menn eldast stækkar blöðruhálskirtillinn
og hindrar oft þvaglát. Blaðran bregst oftast við þessu með tíðari
og aukinni þvaglátaþörf. Breytingar í blöðru vegna aldurs valda
sömu einkennum, ásamt slakari samdrætti. Þvaglátaeinkennin
segja því oft lítið um orsökina.
Eftirleki kallast það þegar smámagn af þvagi lekur úr þvag-
rásinni skömmu eftir að þvaglátum lýkur, oftast innan 1-2 mín-
útna. Þetta er ekki hefðbundinn þvagleki, heldur verður þvag
eftir í þvagrásinni vegna þess að hún þrýstir ekki síðustu drop-
unum út. Þetta er töluvert algengt og eykst tíðnin með aldrinum.
Eftirlekinn er hvimleiður en hann er sjaldnast einkenni um sjúk-
dóm og því saklaus sem slikur. Engin lyf eða meðferðir þekkjast
sem lækna eftirleka. Helsta ráðið er að kreppa saman grindar-
botnsvöðvana eftir þvaglát, líkt og menn séu í spreng. Stundum
dugar þetta þó ekki til og má þá þrýsta á þvagrásina bakvið pung-
inn til losna við þessa síðustu dropa. Grindarbotnsæfingar eru
taldar hafa góð áhrif.
Áreynsluleki er sjaldgæfur hjá körlum og er yfirleitt tengdur
sjúkdómum. Þá lekur þvag við áreynslu, hósta eða annað sem
eykur þrýsting í kvið. Taugasjúkdómar og vöðvarýrnun geta
x
valdið svo mikilli slökun á grindarbotni og þvagloku að úr verði
leki. Heilaáfall og heilasjúkdómar geta líka haft þessi áhrif. Eina
ástæðuna má rekja til skurðaðgerða í grindarholi. Áreynsluleki
er t.d. þekktur fylgikvilli aðgerða vegna krabbameins í blöðru-
hálskirtli og ristli. Þessum aðgerðum fjölgar og því fjölgar til-
fellum þvagleka af völdum þeirra. Meðferð áreynsluleka fer að
nokkru eftir grunnorsök hans.
Margir þessara karla þjást jafnframt af öðrum truflunum
sem valda bráðaleka og þarf þá að meðhöndla þær. Bæta þarf
ástand taugasjúkdóma ef hægt er. Grindarbotnsþjálfun getur haft
veruleg áhrif, sérstaklega hjá þeim sem fá þvagleka eftir aðgerð.
Oft þarf aðstoð sjúkraþjálfara til að ná hámarksárangri þjálf-
unar og stundum er einnig reynt að örva grindarbotnsvöðvana
með rafmagni. Ef ekkert dugar er stundum gripið til þess ráðs
að þrengja þvagrásina með því að sprauta lyfi inn undir slím-
húðina. Einstaka sinnum er gerviþvagloka sett utan um þvagrás
í aðgerð. Lokan þrýstir að þvagrásinni og heldur henni lokaðri.
Sjúklingurinn getur síðan dælt úr lokunni; við það opnast þvag-
rásin og þvagið rennur út. Það er þónokkur aðgerð að koma lok-
unni fyrir og hentar ekki öllum sjúklingum.
Bráðaþvagleki er mun algengari en áreynsluþvaglekinn
en orsök hans felst í mun flóknara samspili ólíkra þátta. Hjá
mörgum körlum verður ákveðin ofvirkni í eðlilegum viðbrögðum
blöðrunnar. Þannig verður þeim mjög brátt mál, jafnvel þó ekki
sé mikið í blöðrunni, og ráða þá oft ekki við þvagið sem bara
kemur. Oft er enga skýringu að finna á þessari ofvirkni og virðist
hún meðfædd hjá sumum. Alls kyns truflanir á taugastarfsemi og
stjórn blöðrunnar geta einnig valdið þessum einkennum. Flestir
taugasjúkdómar, heilaáföll og elliglöp geta því valdið bráðaleka. I
raun má segja að bráðalekinn sé einungis toppurinn á ísjakanum,
því auk þeirra sem hafa bráðaþvagleka þjást fjölmargir karlar
einnig af tíðum og bráðum þvaglátum án þess að vera svo slæmir
að þeir missi þvag. Flestir þessara manna eru viðkvæmir fyrir
efnum eins og koffeini og versnar því mjög við kaffidrykkju.
Auk þeirra sem þjást af ofvirkni eða öðrum truflunum á
stjórn blöðrunnar eru svo þeir sem hafa einkenni stækkunar
blöðruhálskirtils eða breytingar á starfsemi blöðru vegna aldurs.
Margir eldri menn þjást af tveimur eða fleiri af þessum þáttum
og má segja að einn plús einn verði oft að þremur í þeim til-
vikum. Þá geta þvagsteinar eða æxli í blöðru valdið sömu ein-
kennum. Geislameðferð á grindarholi veldur einnig bráðaþörf á
þvaglátum, og blöðrubólga eða aðrar þvagsýkingar valda gjarnan
skyndilegum bráðaþvagleka og öðrum kvillum við þvaglát. Allt
þarfnast þetta meðhöndlunar.
Greina þarf orsök þvaglekans áður en hægt er að meðhöndla
hann. Við ofvirkni í blöðru eða truflun á stjórnun hennar má ná
góðum árangri með lyfjameðferð og blöðruþjálfun. Lyfin dempa
blöðruna, en til að ná fullum áhrifum þarf að taka þau að minnst
kosti í íjóra mánuði. Oftast þarf svo að taka lyfið um langan
55