Neytendablaðið - 01.03.2009, Blaðsíða 20

Það er ljóst að íslenskt efna-
hagslíf hefur um langt skeið
verið í miklu ójafnvægi.
Ólafur Darri Andrason, hag-
fræðingur ASÍ, segir að margt
hafi valdið því að hér fór allt
úr böndunum. „Bankarnir voru
einkavæddir og á sama tíma
var gott aðgengi að ódýru
erlendu lánsfé. Íbúðalánasjóður
hóf að bjóða 90% húsnæðislán
og bankarnir fylgdu á eftir og
buðu lægri vexti á íbúðalán en
áður höfðu sést, ekkert þak var
á lánsupphæð og lánshlutfallið gat farið upp í 100%. Þá stóðu yfir
umfangsmiklar stóriðjuframkvæmdir við Kárahnjúka og stækkun
verksmiðju Norðuráls. Stjórnvöld lækkuðu skatta á tímabilinu
og ríkisútgjöld jukust. Við gagnrýndum stjórnvöld fyrir að ýkja
hagsveifluna í stað þess að dempa hana. Þar á bæ gleymdu menn
því að sígandi lukka er best.“
Ítrekað hefur verið bent á að ríkið hafi náð að greiða niður skuldir
á undanförnum árum. Var það ekki góður árangur? Miðað við
tekjur ríkissjóðs hefði þá verið hægt að greiða niður skuldir að fullu
og jafnvel safna í sjóði?
„Það var jákvætt að ríkið gat greitt niður skuldir sínar. Hér verðum
við að hafa í huga að í mikilli þenslu eins og við bjuggum við
jukust tekjur ríkisins mjög mikið. Tekjuskattar jukust með hækkandi
tekjum, veltuskattar gáfu af sér áður óþekktar tekjur og það sama
átti við um fjármagnstekjuskatta og tekjuskatta fyrirtækja. Eins
voru eignir ríkisins seldar, s.s. bankarnir og Síminn. Það var því ekki
mikið afrek að skila ríkissjóði hallalausum og greiða upp skuldir.
Við hefðum þurft að eiga miklu stærri varasjóð þegar við komum
út úr þenslunni til að geta tekist á við niðursveifluna. Í þessu ljósi
var efnahagsstjórnin óábyrg.“
Það er ljóst að fyrirtæki og heimilin hafa tekið gríðarleg lán á
undanförnum árum. Skuldsetning þjóðarinnar var þegar orðin
áhyggjuefni upp úr síðustu aldamótum.
Hvað hefði verið hægt að gera til að stöðva þessa útlánaþróun?
„Á þenslutímum standa menn á bremsunni. Stjórnvöld hefðu átt
að sleppa því að lækka skatta, fara varlega í að auka ríkisútgjöld
og sleppa því að setja íbúðamarkaðinn á annan endann með því að
rýmka útlánareglur Íbúðalánasjóðs árið 2004. Þetta hefði dregið úr
þenslunni í hagkerfinu og þar með sókninni í lánsfé. Seðlabankinn
hefði til viðbótar sínum háu stýrivöxtum mátt þrengja meira að
bönkunum, t.d. með hertri bindiskyldu.“
Það er ekki laust við að meiri gagnrýni gæti í skýrslum ASÍ árin
2004, 2005 og 2006 en í skýrslum frá 2007 og 2008. Þó hafði
allt þróast til verri vegar; verðbólgan hafði aukist, viðskiptahallinn
einnig, stýrivextirnir voru með því hæsta sem þekkist, krónan
hafði fallið og skuldir heimila og fyrirtækja höfðu aukist. Hvernig
stendur á því að spáin 2007 var ekki svartsýnni? Voru menn orðnir
samdauna ástandinu?
„Spá ASÍ árið 2007 var nokkuð bjartsýn og það má m.a. rekja til
þess að bankarnir höfðu ráðist í breytingar á starfsemi sinni eftir
þá miklu gagnrýni sem þeir urðu fyrir snemma árs 2006. Margt
benti til þess að bankarnir hefðu tekið til í sínum ranni og stæðu
traustum fótum. Lánshæfismat bankanna hækkaði og það var
almenn trú manna að fjármálakerfið stæði styrkari fótum árið 2007
en 2006. Við vorum því nokkuð bjartsýn árið 2007 á að ekki yrði
mikill samdráttur í lok stóriðjuframkvæmdanna, m.ö.o. að lending
hagkerfisins yrði mjúk. Vorspáin 2008 er hins vegar mun svartsýnni
en þar spáðum við snarpri aðlögun hagkerfisins með tveggja ára
samdrætti landsframleiðslunnar. Þó að við værum hér orðin
svartsýn þá verður að játast að okkur óraði ekki fyrir því hruni sem
framundan var, frekar en aðra.“
Er hægt að kenna heimskreppunni einni um hrunið?
Ólafur Darri telur að svo sé ekki: „Við höguðum okkur óskynsamlega
og súpum nú seyðið af því. Við hefðum líklega sloppið við að missa
alla bankana ef ekki hefði komið til þessi alvarlega alþjóðlega
fjármálakreppa en við getum ekki kennt henni einni um því að
miklu leyti er við heimagerðan vanda að etja.“
Þegar horft er til framtíðar telur Ólafur Darri að þrátt fyrir mikinn
vanda sé margt jákvætt sem geti hjálpað okkur: „Þrátt fyrir hrunið
erum við ein ríkasta þjóð í heimi og búum yfir miklum auðlindum;
við eigum fiskinn í sjónum, orkuna í fallvötnunum og jörðinni
og mikinn mannauð. Við getum því verið fljót að vinna okkur
út úr vandanum. Samhliða því að við tökumst á við aðsteðjandi
bráðavanda verðum við að ákveða hvernig við ætlum að tryggja
hér stöðugleika og byggja upp góð lífskjör og öflugt atvinnulíf
til framtíðar. Eitt af því sem hrunið hefur kennt okkur er að við
getum ekki komið hér á stöðugleika með því að halda í krónuna.
Við þurfum því að ákveða hvað kemur í stað krónunnar. Þar
blasir við að innganga í Evrópusambandið og upptaka evru er
langbesti kosturinn í stöðunni ef við fáum viðunandi undanþágur í
sjávarútvegs- og landbúnaðarmálum.“
-BP-
Sígandi lukka er best
Ólafur Darri Andrason
áfram á fyrstu mánuðum þessa árs og það á meiri hraða en árið
2004. Þær skýringar eru gefnar á þessu misræmi orða og athafna,
að það taki tíma að tæma loforðin í útlánapípunum. Seðlabankinn
treystir því enn að áform um breytingar til hins betra gangi eftir,
enda er mikið í húfi.“
Skollaeyrum skellt
Athygli vekur að útlán bankanna héldu áfram að aukast mikið
þrátt fyrir ákall Seðlabankans. Bankarnir virtust ekkert mark taka á
viðvörunum SÍ og fóru sínu fram og virtust hafa fullt frelsi til þess.
Þá vekur athygli að SÍ lækkaði bindiskylduna 2003 til að samræma
hana evrópskum seðlabönkum. Fram hefur komið að bankinn
hafi ekki talið að bindiskyldan væri til þess fallin að hefta útlán
bankanna.
Spurningum ósvarað
Neytendablaðið sendi SÍ nokkrar spurningar sem sneru m.a. að því
hvað bankinn hefði gert til að hefta útlánaaukningu bankanna og
hvort það hafi yfirhöfuð verið raunhæft að halda aftur af verðbólgu
með stýrivaxtahækkunum á sama tíma og ríkisútgjöld jukust,
almenningur og fyrirtæki höfðu greiðan aðgang að lánum og skattar
voru lækkaðir. Einnig var spurt með hvaða hætti Seðlabankinn hafi
verið ríkisstjórninni til ráðuneytis á undanförnum árum í gjaldeyris-
og peningamálum og hver viðbrögð stjórnvalda við ráðleggingum
SÍ hefðu verið. Því miður sá SÍ sér ekki fært að svara spurningum
Neytendablaðsins en álag á starfsfólk hefur verið mikið í bankanum
að undanförnu. Við væntum þess að spurningunum verði svarað
þegar um hægist og munum birta þær í næsta blaði.
0 NEYTENDABLA‹I‹ 1. TBL. 2009