Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Blaðsíða 21

segir Heine. Þess iðja heldur vissulega
áfram allt til þessa dags: nú síðast er Guð-
bergur Bergsson í samtalsbók að lýsa list-
um og bókmenntum sem heilagri iðju í einu
orðinu en í öðru sem ,,óværu“ sem á hann
skríður.17 En hér er annað og meira á ferð:
við sjáum allt í kringum okkur ótal dæmi
þess að bókmenntirnar hafa þokað til hliðar
í samfélaginu. Okkur finnst einatt að þær
séu komnar á annan og verri stað en þær
áður voru. Þær hafi verið gengisfelldar. Það
sé ekki til mikils af þeim ætlast. Enginn
óttist þær lengur. Sumir ganga svo langt, að
sakna ritskoðunar og ofsókna á hendur
skáldum í kommúnistaríkjum sem voru:
þegar þeim létti og allt varð frjálst féll um
leið síðasta virki skálda sem á var hlustað
með heilagri von um að þau segðu satt þótt
allir aðrir færu með lygi og smjaður.
Kannski á það einmitt við hér að segja, að
í gangi sé og hafi um skeið verið „vanhelg-
un“ eða ,,afhelgun“ bókmenntanna.
Þær hafa þokað af því sviði þar sem þær
tengjast við eilíf sannindi, ritningar, spá-
dómsgáfu, æðri skilning, uppeldi til göf-
ugra tilfinninga. Bækur lenda síðan — í
nýrri uppstokkun verðmæta — við hliðina
á öllum öðrum textum, fjöldaframleiðsl-
unni, afþreyingunni, og höfundamir lenda
við hliðina á öðrum skemmtikröftum og
„þekktum persónum“ sem fjölmiðlareltast
við og spyrja hvað þær hafi í tekjur eða
hvort þær haldi framhjá og hvemig þær
standi sig í áfengisvandanum. Skáld —
hvort þau em lífs eða liðin — hafa verið
svipt lotningarblandinni virðingu og lenda
í kvöm nærgöngullar forvitni eins og allir
aðrir sem nafn bera. Og markaðurinn sem
öllu ræður nú um stundir, hann stendur sig
mun betur í því að selja ævi (einkalíf)
skálda en verk þeirra. Og lestur bóka er
óralangt frá því að vera helgistund, verður
miklu heldur einn af átján valkostum á frí-
stundamarkaðinum.
Hvemig skyldi nú standa á þessari afhelg-
un eða vanhelgun bókmenntanna?
Það var metnaður bókmenntanna, sem
trúðu á sjálfar sig, allt frá rómantrkinni, að
vera fleinn í holdi samfélagsins. Heimur
skáldskaparins var ekki aðeins æðri hvunn-
dagsleikanum — hann var líka einskonar
andóf gegn nytjahyggju, gegn því að öll
verðmæti yrðu að söluvarningi. Hve mörg
verk stór og smá þekkjum við ekki, sem
lýsa því yfir með grimmd og hæðni og
kannski trega að heimur skáldskapar og
heimur smáborgarans, filisteans, séu í raun-
inni með öllu ósamrýmanlegir. Heinrich
Heine vildi gjama hitta fyrir volduga lesti
og ferlega glæpi:
Nur diese satte Tugend nicht
Und zahlungsfáhige Moral
barasta ef hann kæmist hjá að sjá „þessa
mettu dyggð og þennan greiðslugetu-mór-
al“. Og skáldið er þá teygt á milli síns
ofmetnaðar (sem ég áður minntist á) og
vanmáttar. Sitjandi yfir handriti sínu er
skáldið Heimssmiður og Löggjafi, en úti í
veruleikanum, á markaðnum, í hvunndags-
leikanum er hann vanmáttugur, útskúfaður,
athlægi hinna praktísku manna. Líkast til
mun skáldið verða úti í hretum lífsins, far-
ast, meðan smásálin lagar sig að aðstæðum
og lifir af. Og jafnvel þótt skáldið í sinni
fómfýsi og réttlátri reiði reyni að yrkja
kjark í lýðinn, þá verður göfugt framtak
þess til lítils, eða eins og Heine kveður í
„Til pólitísks skálds“:
Der Knecht singt gern ein Freiheitslied
Des Abends in der Schenke
TMM 1993:2
19