Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Blaðsíða 104

legt að Ólafur Gunnarsson geri upphaf Voggu-
þulu að einkunnarorðum skáldsögu sinnar
Tröllakirkju, því mikilvægustu andstæður sög-
unnar eru einmitt sakleysi og harmræn örlög.
Aðalpersóna sögunnar, Sigurbjöm Helgason
arkitekt, lendir smám saman í sömu vonlausu
aðstöðunni og Stóri-Faxi þar sem „örend áin/
um hann vex í háls!“ Hér skiptir líka máli að
Spánn tengist framvindu sögunnar með öðrum
hætti og þangað sækir sagan sitt mikilvægasta
tákn: Það er í Barcelona sem Sigurbjöm Helga-
son tilvonandi arkitekt lítur augum Sagrada
Familia, „Kirkju hinnar heilögu fjölskyldu“, og
ákveður að teikna eina slíka á Skólavörðuhæð. í
upphafi er sú bygging af hans hálfu mest hugsuð
sem tákn sátta við móður hans, en verður að
lokum Tröllakirkja helguð Mammoni; hefur um-
myndast í stórt og nöturlegt vöruhús sem kallar
ógæfu og örlagadóm yfir hans eigin fjölskyldu.
Sígilt raunsæi
Tröllakirkja er raunsæ skáldsaga í einföldustu
merkingu þess hugtaks; þ.e. að í henni er fjallað
um atburði sem geta átt og eiga sér stað í raun-
verulegu og hversdagslegu lífi eins og við
þekkjum það. Það er ekkert í sögunni sem brýtur
gegn raunsæislögmálinu og til þess að undir-
strika þetta hefur Ólafur skrifað söguna í við-
eigandi stfl; hægum, hlutlægum og nákvæmum
raunsæisstíl. Hann sviðsetur söguna árið 1953,
að lfldndum til þess að fá meira frelsi en ef hann
sviðsetti hana í okkar samtíma, en ekkert það
gerist í sögunni sem ekki getur gerst í dag, og
reyndar skírskotar hún beint til okkar samtíma
í mörgum atriðum. Sagan um arkitektinn sér-
lundaða sem reisir sér hurðarás um öxl í þeim
tilgangi að bjarga fjárhag sínum, en með þeim
afleiðingum að hann tapar bæði fjölskyldu og
eigin sálarheill, er kunnuglegri en svo að við
getum neitað henni um einkunnina „raunsæ“,
jafnvel þótt í Tröllakirkju sé nokkuð teygt á
þröngum viðmiðunum í því efni, að minnsta
kosti ef hugsað er til margra þeirra skáldsagna
sem skrifaðar voru undir merkjum félagslegs
raunsæis á 8. áratugnum. Tröllakirkja skilur sig
nefnilega í veigamiklum atriðum frá þeim flest-
um og vottar ekki bara um endumýjaða trú á
möguleika raunsæisformsins til þess að segja
mikilvæga sögu með sannferðugum hætti, held-
ur sýnir hún líka að hugmyndin um raunsæi
hefur þróast áfram, eða kannski ætti maður að
segja að allt sé nú komið í kring því mér virðist
Ólafur sækja sínar lyrirmyndir í þessum efnum
aftur í tímann.
Tröllakirkja minnir nefnilega um margt á
raunsæissögur í árdaga þeirrar stefnu, ekki síst
skáldsögur rússneskra höfunda á 19. öld.
Rammi sögunnar er hinn sami: Mikið er lagt
uppúr tilteknu atviki sem upphafi atburðarásar
sem síðan stefnirbeintaðharmrænumendi. Það
sem minnir á höfund eins og Dostojevskí er
bæði að atvik sögunnar og örlög persóna hennar
eiga sér fyrst og fremst skýringar í sálarlífi
þeirra og skapgerð, en jafnframt eiga tilviljanir
einnig stóran þátt í framvindu atburða.
Hvorttveggja verður að mínu mati mjög til þess
að auka raunsæi sögunnar, styrk hennar og
áhrifamátt. Þeirri söguskoðun er hafnað að ein-
staklingar séu í einu og öllu skilyrtir af samfé-
lagslegum aðstæðum og að samfélagið beri
ábyrgð á óförum þeirra. Með því að hafna þess-
ari nauðhyggju margra skáldsagna 8. áratugar-
ins, má halda því fram með sterkum rökum að
saga Ólafs verði raunsærri. Það er einmitt með
því að skoða flókið samband einstaklings og
samfélags með opnum huga og viðurkenna t.d.
þá staðreynd að tilviljun sé raunsæ, þótt þver-
stæðukennt kunni að virðast, sem Tröllakirkja
ber vott um þróaðri skilning á hugtakinu raun-
sæi, og hafa án efa hræringar undanfarinna ára
í skáldsagnagerð valdið þar miklu um. Ein birt-
ingarmynd þessa er að allt er óklárara, hér eru
ekki dregnar upp einfaldaðar andstæður hetja
og andhetja, eða myndir af máttvana einstak-
lingum andspænis fjandsamlegu samfélagi,
heldur er orsaka ófara söguhetjunnar leitað hjá
honum sjálfum, í sögu hans og skapgerð og
samspili margra annarra þátta. Þetta sést ekki
bara í hugmyndaheimi sögunnar og persónu-
102
TMM 1993:2