Tímarit Máls og menningar - 01.06.1993, Page 107

það rót sem kemst á Sigurbjörn í kjölfarið slítur
tengsl hans við fjölskylduna. Eftir að Þórarinn
litli, sáttabarn þeirra hjóna, verður fyrir þessari
fólskulegu árás kviknar hugarglíman um guð að
nýju og snýst nú um fyrirgefningu eða hefnd,
hatur eða miskunnsemi. Þeir kaflar eru ein-
hverjir bestu kaflar bókarinnar og sérlega vel
skrifaðir. Þar sem Sigurbjöm ráfar um borgina
með hitasótt og óráði, og minnir ekkert lítið á
Raskolnikov stúdent, kemur glöggt ffam hver
alvara er á ferðum vegna þess að brengluð
skynjun hans á veruleikanum verður smám
saman ofaná. Upp úr óráði hans hér kviknar allt
í einu og óvænt hugmyndin um að drepa Guð-
brand, sem kemur svo aftur upp löngu síðar; og
það er einmitt þetta samspil tilviljana og ásetn-
ings sem gerir söguna raunsæja. Hámark píslar-
göngu Sigurbjamar er tvímælalaust heimsókn
hans til meingerðamannsins Ketils, þar sem
hann veifar Biblíunni og hagar sér eins og frels-
aður maður. Lesandi gerir sér hins vegar grein
fyrir því að það er ekki trúarvissa sem ber uppi
hegðun hans hér, heldur frekar tilviljun. Það er
tilviljun að Sigurbjöm veifar hér Biblíunni í
stað þess hreinlega að kyrkja manninn.
Illska æxlast af illsku
Þegar hugsað er til skyldleika Tröllakirkju við
sígildar raunsæissögur nítjándu aldar, hlýtur sú
spuming að vakna hvort sagan leitist við að
koma tilteknum boðskap á framfæri, líkt og
raunsæissögur gerðu almennt þá og löngum
síðar. I þessu efni skiptir mestu máli að hér fer
því fjarri að hinn alvitri og hlutlægi höfundur sé
með vísifingur á lofti eins og var svo áberandi í
ýmsum sögum formúluraunsæis sem lögðu
kapp á að benda lesanda fast á hinn seka og
óréttlætið í samfélaginu. Hér eru ástæður harm-
leiksins flóknari.
Hugmyndaheimur kristindómsins er mikið til
umræðu, eins og komið hefur frarn, en samt er
hæpið að telja söguna benda beinlínis á fyrir-
gefningarboðskap kristninnar sem einhveija
allsheijarlausn í mannlegu félagi, til þess em
illar afleiðingar ofbeldis Ketils alltof sláandi.
Um leið eru líka dregnar fram veilur í samfélag-
inu sem sannarlega vísa til okkar tíma, þar sem
Ketill gengur brátt laus meðan fjölskylda þol-
andans hefurbókstaflega verið lögð í rúst. Hlut-
lægni frásagnarinnar er hér styrkur sögunnar,
sem og sú flækja sálfræðilegra veilna, tilviljana
og illvilja sem mótar gerðir manna. Hins vegar
sýnist mér að af sögunni megi lesa þá almennu
mórölsku niðurstöðu að illska leiði ávallt til
illsku, ofbeldi fæði af sér ofbeldi. Þess vegna
verður til dæmis aðeins tímaspursmál hvenær
Sigurbjörn hefnir sín, hann er eins og gangandi
tímasprengja. En ofbeldi er röklaust og til-
viljunarkennt og í stað þess að Sigurbjöm láti
„réttlátt" högg hefndarinnar nða yfir ofbeldis-
manninn Ketil, þá lendir það fyrir samspil ým-
issa þátta á hans besta vini.
Það er margt fleira sem styður túlkun af þessu
tagi, þ.e. að ofbeldi og illska séu nánast eins og
bráðsmitandi sjúkdómar. Gott dæmi er þáttur
Helga Sigurbjamarsonar í sögunni. Hann virð-
ist ætla að verða sá í fjölskyldunni sem rís yfir
aðstæður sínar, heilbrigður íþróttamaður í upp-
hafi glæsilegs ferils. Við fylgjumst hins vegar
með því hvernig ofbeldið gagnvart bróður hans
verðurtil þess að vekjaí honum sjálfumofbeldi.
Þegar Helgi heimsækir bróður sinn og konu
hans í sumarbústaðinn fara að sækja á hann
hugsanir um sams konar ofbeldisverk og Ketill
hafði áður verið sakaður um: Að rota bróður
sinn og taka konuna! Þessar hugsanir fylla hann
andstyggð á sjálfum sér og reynast vatn á myllu
þeirra sjálfseyðandi hvata sem íyrr hafa kvikn-
að og leiða til falls hans.
Persónusköpunin er líkt og sagan öll raunsæ
í besta skilningi orðsins. Enda þótt flestar per-
sónumar hafi ffemur skýrt markað hlutverk í
heildarmynd sögunnar verður höfundur ekki
sakaður um að hafa smíðað staðlaðar mann-
gerðir. Flestar aukapersónumar eru þvert á móti
afar minnisstæðar og vel gerðar. Við hlið Sigur-
bjamar, sem eins og fyrr segir er möndulás
verksins og þungamiðja siðferðilegrar umræðu
þess, er stillt annars vegar hinum vammlausa og
TMM 1993:2
105