Dagblaðið Vísir - DV - 15.12.2010, Blaðsíða 22

Í eftirmála þessarar bókar lýsir höf-
undurinn, Þór Whitehead, tilurð
hennar, aðdraganda og efnistökum
sínum og segir þar m.a.: „Það, sem
átti að verða ritgerð, aukin og endur-
bætt, óx upp í það rit, sem hér liggur
fyrir, á fimmta hundrað blaðsíður.
Efnið greip mig föstum tökum, enda
snerist rannsóknin um ytra og innra
öryggi Íslands, sem er viðfangsefni
nokkurra fyrri bóka minna um sögu
landsins á árum síðari heimsstyrj-
aldar og kalda stríðsins.“
Viðfangsefni Þórs í bókinni er
tveir veigamiklir þættir úr sögu
Kommúnistaflokks Íslands á milli-
stríðsárunum, tengsl hans við Kom-
intern og miðstöð heimsbyltingar
kommúnista í Moskvu og í annan
stað hver áhrif þessi tengsl og starf-
semi flokksins hér á landi hafði á
öryggi, eða kannski öllu heldur ör-
yggisleysi, íslenska ríkisins á þess-
um tíma.
Aðferð Þórs er einföld. Hann hef-
ur frásögnina á „Drengsmálinu“
svonefnda, máli rússneska drengs-
ins sem Ólafur Friðriksson ritstjóri
hafði með sér hingað til lands frá
Rússlandi árið 1921 og var fluttur
nauðugur úr landi vegna augnsjúk-
dóms nokkru síðar. Því næst rekur
hann sögu kommúnistahreyfing-
arinnar í alls 67 köflum allt til árs-
ins 1946. Megináherslan er á áður-
nefnda þætti, en víða verður þó að
skyggnast víðar um og líta til þróun-
ar mála úti í heimi. Þór fjallar ræki-
lega um tengsl íslenskra komm-
únista við foringja Komintern í
Sovétríkjunum og greinir allýtar-
lega frá námi Íslendinga í byltingar-
skólum þar eystra og hvernig námið
„nýttist“ þessum verðandi bylting-
arforingjum (sem aldrei urðu bylt-
ingarforingjar) eftir að heim var
komið. Í bókinni kallast hann á við
tvo höfunda, sem nýlega hafa fjall-
að um þessi efni, þá Jón Ólafsson
prófessor á Bifröst og Guðna Th. Jó-
hannesson. Sú orðræða er nánast
öll í neðanmálsgreinum en Þór
hefur ýmislegt við fyrri skrif fræða-
bræðra sinna að athuga.
Ekki kann ég sögu Kommún-
istaflokks Íslands eða kommún-
istahreyfingarinnar hér á landi í
þeim smáatriðum að ég kunni að
dæma um það með vissu hvað sé
nýtt í þessari bók. Þó hygg ég að
nýjar og áður óþekktar staðreynd-
ir séu mun færri en nýjar ályktanir,
dregnar af heimildum sem kom-
ið hafa fram í dagsljósið og orð-
ið vestrænum fræðimönnum að-
gengilegar eftir fall Sovétríkjanna.
Þær ályktanir eru margar skarp-
legar og virðast rökréttar, en þó
virðist mér sem Þór geri fullmikið
úr hættunni á kommúnistabylt-
ingu hér á landi á millistríðsár-
unum, þrátt fyrir lítinn viðbúnað
ríkisvaldsins. Íslenskir kommún-
istar voru að sönnu háværir og fyr-
irferðarmiklir og ollu oft umtals-
verðum óspektum, en þeir voru
of fáir til þess að gera byltingu og
halda völdum til lengri tíma. Ber
þá að hafa í huga, að þeir urðu
fljótlega innbyrðis sundurþykkir
og nutu fráleitt almenns stuðnings
verkamanna eða annarra þeirra
sem þeir þóttust berjast fyrir. Sá
sem þessar línur ritar þekkti per-
sónulega engan þeirra manna úr
forystusveit kommúnista, sem hér
eru nefndir, nema Stefán Pjeturs-
son lítillega, og hann gat varla tal-
ist hættulegur byltingarsinni. Ég
þekkti hins vegar allmarga stuðn-
ingsmenn þeirra, menn sem kváð-
ust vera sannfærðir kommúnistar.
Ég efa ekki að þeir sögðu það satt,
en ég á afar erfitt með að ímynda
mér að þeir menn hefðu reynst
vel í byltingu. Þetta voru fátækir
verkamenn og sjómenn sem háðu
harða lífsbaráttu á kreppuárun-
um og voru brennandi í andan-
um. Þeir voru hins vegar engir of-
stopa- eða ofbeldismenn, gerðu
ekki flugu mein, en trúðu því í ein-
lægni að sósíalisminn mynda færa
þeim og afkomendum þeirra betri
heim. Við vitum að sá draumur var
tálsýn, en þeir vissu það ekki, og
síst þegar þeir tóku trúna.
Allur frágangur þessarar bókar
er með ágætum. Hún er vel skrifuð,
sem vænta mátti, þótt stíllinn sé
ekki ýkja tilþrifamikill. Eðli máls-
ins samkvæmt er fátt um húmor á
síðum bókarinnar en þó finnst mér
forkunnar spélegt að Sovétmenn
skyldu gefa Stefáni Pjeturssyni
dulnefnið „Jón Helgason“, hvernig
svo sem það hefur nú verið hugs-
að. Umfram allt er góður fengur að
þessari bók, ekki síst þegar litið er
til þess að saga Kommúnistaflokks
Íslands er ekki sérlega veigamikill
þáttur íslenskrar stjórnmálasögu á
20. öld og í þjóðarsögunni er hún
nánast neðanmálsgrein. Jón Þ. Þór
22 15. desember 2010 MIÐVIKUDAGUR
Sovét Ísland
óskalandið
Aðdragandi byltingar
sem aldrei varð
Þór Whitehead
Útgefandi: Ugla
Kommúnistar
í byltingarham
Sovét Ísland óskalandið.
Aðdragandi byltingar sem aldrei varð
Þór Whitehead
Útgefandi: Bókafélagið Ugla, Reykjavík 2010
Sagnfræði
Holl lesning um
hversdagshetju
Anna Kristine Magnúsdóttir skráir
lífssögu Margrétar Guðjónsdóttur í
Dalsmynni í bók sinni Með létt skap
og liðugan talanda. Bókin er sett
upp sem viðtalsbrot við Margréti
sjálfa, sem býr nú á dvalarheimili
í hárri elli, og fjölda ættingja, vina
og kunningja hennar. Bókina prýða
einnig myndir af henni, húsakynn-
um hennar og af börnum og barna-
börnum sem eru fjölmörg enda átti
Margrét 11 börn með eiginmanni
sínum Guðmundi.
Margir eiga góðar minning-
ar frá dvöl sinni hjá Margréti í
Dalsmynni en þrátt fyrir barna-
lán þeirra hjóna dvöldu fjölmörg
börn hjá þeim á sumrin en í stríð-
inu var algengt að börn úr Reykja-
vík væru send í sveit. Nokkur þess-
ara barna lýsa vist sinni þar og eru
lýsingarnar óborganlegar. Margrét
óð um túnin og var oft berfætt,
svaf ekki nema fjóra tíma hvern
sólarhring, vann kapphlaup við
fótboltakappa komin 8 mánuði á
leið og var afar óhefðbundin í allri
framkomu. Fyrst og fremst lagði
Margrét verulega hart að sér með
léttri lundu.
Hún var mögnuð búkona og
eiginlega hlýtur hún að hafa ver-
ið langt á undan sinni samtíð með
blómlegri, lífrænni ræktun á græn-
meti. Hún notaði grænkál og radís-
ur ofan á brauð og setti jafnan kálið
líka í skyrið, eitthvað sem líkams-
ræktarfrömuðir ættu að taka upp
eftir henni. Margrét ræktaði mikið
af grænmeti eins og amma hennar
sem var fædd 1856 og móðir og hún
lýsir því hversu mikið hún hafði að
bíta og brenna. Úr ánni veiddi hún
silung, sjóbirting og marflóin var
borðuð líka, hún á víst að vera ein-
hver besta krabbategund sem Ís-
land á. Margrét passaði vel upp á
að börn og bóndi borðuðu hollan
og góðan mat, á sumrin var borðað
skyr og á veturna fengu þau bláber
til að halda heilsu.
Ég ætla ekki að setja mikið út á
frásagnarmáta bókarinnar en stutt
viðtölin fannst mér óreiðukennd
og ég átti erfitt með að finna í henni
fastan þráð.
Saga Margrétar er svolítill gull-
moli í jólabókaflóðinu því margt
má læra af því að lesa um lífshlaup
harðduglegrar og glaðlyndrar konu
úr íslenskri sveit. Það er eitthvað
hreinskiptið við það líf sem bókin
lýsir og ég fylltist svolitlum trega
yfir þessari týndu rómantík sem
eitt sinn var almenn. Eitt er víst og
það er að konum þessa lands eig-
um við allt að þakka og við megum
skammast okkar fyrir að hafa traðk-
að á því sem byggt var upp og fyrir
að hafa glatað þessari þekkingu.
Eða með orðum Margrétar
sjálfrar: „Afhverju að rakka niður
það sem vel er gert? Mæður og hús-
mæður eru hornsteinar þjóðfélags-
ins og miklar gersemar.“
Kristjana Guðbrandsdóttir
Viðtalsbók Með létt skap
og liðugan
talanda
Lífssaga Margrétar
í Dalsmynni
Anna Kristine
Magnúsdóttir
Útgefandi: Hólar
Anna Kristine Magnúsdóttir.