Dagblaðið Vísir - DV - 02.12.2011, Blaðsíða 42

V
eislan í norðri er bók sem
lýsir þeim anda sem var
ríkjandi í litlu þorpi þeg-
ar síldinni var bókstaflega
mokað á land. Sögusviðið er Rauf-
arhöfn á árunum 1960 til 1967. Sag-
an er sögð af námsmanninum Jóni
Hjartarsyni sem starfaði á sumrin
sem verkamaður í síldarbræðsl-
unni og vann sig upp frá því að vera
í einu af lægstu þrepum mannvirð-
ingastigans í eitt þeirra efri. Mæli-
kvarðinn á mannvirðingar mynd-
gerðist í mötuneyinu þar sem þeir
hæstskrifuðu sátu á innstu borð-
unum. Jón var, áður en yfir lauk,
kominn inn á gafl.
Sagan er í senn fróðleg og
skemmtileg. Lítið er um þurrar
upptalningar en þess í stað brugðið
upp lýsingum á mönnum og um-
hverfi. Þá örlar fyrir spennu á
köflum. Þar má nefna lýsingu á
því þegar verkamaður í þró var í
beinum lífsháska á færibandi sem
var á góðri leið með að flytja hann
í brennara verksmiðjunnar með
þá hrikalegum afleiðingum. Lýst er
kapphlaupi mannsins við dauðann
þar sem hann í örvæntingu reynir
að hafa undan hraða færibandsins.
Jón Hjartarson gerði það að ævi-
starfi sínu að kenna og var skóla-
stjóri um árabil. Frásögnin ber þess
keim að þarna er fræðari á ferð. En
hann er líka einstaklega næmur á
það mannlega hjá samferðafólk-
inu á Raufarhöfn. Úr þessu öllu
saman verður heillandi saga, hlaðin
mannlýsingum, sem vekur mann til
umhugsunar um síldarævintýrið og
hvað það skildi eftir á þeim stöðum
sem tóku við mesta magninu og
hafði mest umleikis.
Jón gerir samfélagsleg áhrif á
Raufarhöfn að umtalsefni. Fólkið
þrælaði og þénaði. Lítið var hugsað
um kjarasamninga eða vinnulöggjöf.
Þótt farandverkafólk og heimamenn
hafi þénað heil ósköp stóð fátt eftir
þegar síldin hvarf. Samfélagið lét
hjá líða að nýta sér síldargróðann til
framtíðar. Spekúlantarnir mættu á
staðinn og fóru síðan burt með gróð-
ann. Það er hin nöturlega niðurstaða
höfundar sem tileinkar bókina Rauf-
arhafnarbúum með eftirfarandi orð-
um: „Tileinkað fólkinu á Raufarhöfn
sem lagði sig fram en bar skarðan
hlut frá borði áður en yfir lauk.“ Höf-
undurinn nær líka ágætlega timbur-
mönnum gróðærisins sem helltust
yfir þegar síldin var horfin. Veislunni
lauk jafnskyndilega og hún hófst.
Kapítalistarnir og farandverkamenn-
irnir létu sig hverfa.
Veislan í norðri er fín bók. Hún
er í senn fræðandi og skemmtileg og
varpar ljósi á löngu liðna tíma þegar
lýsi lak af hverju strái. Bókin fær
þrjár stjörnur.
F
yrstu tvö bindin af Sögu Akra-
ness komu út fyrr á þessu ári,
en alls er áformað að verkið
verði fjögur bindi og nái yfir
liðlega ellefu hundruð ár, frá
landnámi á Akranesi á ofanverðri 9.
öld og til árþúsundamótanna 2000.
Sögusvið þessara tveggja binda er
landnám Bresason, Ketils og Þor-
móðs, en það náði yfir Akranes-
hrepp hinn forna, þ.e. hið eigin-
lega Akranes. Skilmannahreppur
mun hins vegar hafa verið skilinn
frá Akraneshreppi snemma á 12. öld
og er því ekki fjallað um sögu hans á
seinni öldum í þessu verki.
Höfundur verksins, Gunn-
laugur Haraldsson, þjóðhátta- og
fornleifafræðingur, er margreynd-
ur á ritvellinum, eins og efnistök
hans bera með sér. Hann gengur
skipulega til verks, skiptir bók-
unum tveimur í skýrt afmarkaða
meginkafla og rekur síðan söguna
að mestu í tímaröð í undirköflum.
Þessu fyrirkomulagi er haldið í
báðum bindunum en umfjöllunin
og viðfangsefnin eru eðlilega ekki
hin sömu þar sem fjallað er um
mislöng tímabil, sem aukinheld-
ur eru mjög ólík þótt vissir efnis-
þættir séu í grundvallaratriðum
hinir sömu og gangi sem rauður
þráður gegnum alla söguna. Þegar
á heildina er litið verður ekki betur
séð en að Gunnlaugur fylgi í öllum
megin atriðum þeim aðferðum sem
tíðkast hafa í ritun byggðasögu hér
á landi (og reyndar víðar) á undan-
förnum árum og áratugum og nú
má kalla hefðbundnar.
Fyrra bindið hefst á rækilegri
lýsingu á sögusviðinu og nær hún
yfir um það bil fjórðung ritsins, um
150 blaðsíður. Í þessum kafla fetar
höfundur slóðina frá bæ til bæjar,
lýsir landamerkjum, eignarhaldi, ör-
nefnum, fornleifum, mannvirkjaleif-
um og ýmsu fleiru. Þessa lýsingu má
með sanni kalla ferð til fortíðar og
hún er öll afar nákvæm og greinar-
góð. Því er að vísu ekki að neita, að á
stöku stað þótti undirrituðum, sem er
með öllu ókunnugur í Akraneshreppi
hinum forna, nóg um nákvæmnina
og þá varð frásögnin stundum eilítið
staglkennd. Kunnugir og heimamenn
munu hins vegar vafalítið hafa af
henni gott gagn.
Í öðrum meginkafla er greint frá
landnámi, landnámsmönnum og
öðrum frumbyggjum svæðisins og
lýst atvinnuháttum og byggðaþróun á
fyrstu öldunum eftir landnám. Þarna
er einnig feikiskemmtilegur kafli um
frumkristni í Kjalarnesþingi og um
hugsanlega írska kristni á Akranesi.
Í þeim efnum varast höfundur þó of
miklar fullyrðingar, enda eru heim-
ildir um þessi efni skörðóttar og vara-
samar. Kaflanum lýkur á atburðaan-
nál fram til 1300.
Síðari helmingur 1. bindis Sögu
Akraness fjallar um tímabilið 1300–
1700. Þar er í þriðja meginkafla rætt
um árferði og héraðshagi, jarðir og
búsetu, bændur og búalið. Í fjórða
meginkafla segir frá sjósókn og versl-
un og hinn fimmti ber yfirskriftina
„Kristnihald í fjórar aldir.“ Bindinu
lýkur á atburðaannál tímabilsins
1301–1700.
Annað, eða seinna, bindið skiptist
einnig í fimm meginkafla, sem aftur
deilast í marga undirkafla. Þar segir
fyrst frá aðstæðum í Akraneshreppi
í byrjun 18. aldar, mannfjölda, fjöl-
skyldum, stærð þeirra, samsetningu
og heimilisháttum og síðan greinir frá
jörðum, búskapar- og sveitarháttum
og ýmiss konar hlunnindum. Í öðrum
meginkafla segir frá sjósókn og út-
gerðarháttum, í hinum þriðja frá þró-
un byggðar og mannlífs, í fjórða kafla
frá verslun og samgöngum og hinum
fimmta frá kristni og kirkjum. Bók-
inni lýkur á atburðaannál tímabilsins
1701–1800 (ekki 1301–1700 eins og
misritað er í efnisyfirliti).
Efni þessa mikla verks verður
ekki rakið nánar hér, enda mál að
linni. Frásögnin er öll afar rækileg og
vel samin. Hún er skipuleg, rituð á
góðu máli og, eins og heimildaskrár
bera með sér, hefur höfundur víða
leitað fanga, jafnt í prentuðum sem
óprentuðum heimildum, auk þess
sem hann hefur farið um allt sögu-
sviðið og þekkir þar nánast hvern
stein. Inn í meginmál er víða skotið
rammagreinum sem bregða birtu
á söguna og sögupersónur og veita
lesandanum dýpri skilning og oft
nýja sýn á mannlíf og mannleg örlög
í Akraneshreppi á tímabilinu sem um
er fjallað. Hvoru bindi um sig fylgja
allar nauðsynlegar skrár.
Frágangur verksins er að mínu
viti vandaður. Það er ríkulega mynd-
skreytt og prýtt fjölmörgum kortum
og skýringamyndum auk ljósmynda.
Uppsetning og frágangur myndefnis
er yfirleitt góður, en sumar ljósmynd-
irnar eru þó grámóskulegar og hafa
auðsjáanlega verið teknar eftir bókum
eða blöðum. Þar hafa frummyndir lík-
ast til ekki verið tiltækar, nema þá að
þær hafi verið lélegar. Þannig er tíð-
um um gamlar myndir og oft spurn-
ing hvort ekki sé betra að sleppa þeim
en að birta með lélegum gæðum. Brot
bókanna er á hinn bóginn afar illa
heppnað og í raun fáránlegt. Það er
alltof stórt og fyrir vikið eru bækurnar
ómeðfærilegar og erfitt að nota þær,
hvort sem er til vinnu eða til að lesa
sér til ánægju.
Að mínu mati er þessi nýja Saga
Akraness stórvirki í íslenskri byggða-
söguritun og á höfundur þakkir og
hrós skilið. Þeir sem fengist hafa
við byggðasögu vita manna best að
ritun hennar er tímafrekt eljuverk.
Það á ekki síst við um rit sem fjalla
eingöngu um dreifbýli, eins og þetta.
Þá þarf í raun að skrifa meira og
minna sjálfstæða sögu hvers bæjar
eða staðar. Þéttbýlis- og kaupstaða-
saga er oft samþjappaðri og auð-
veldari viðfangs þar sem allar línur
eru skýrari.
42 Bækur 2.–4. desember 2011 Helgarblað
Jón Þ. Þór
Dómur
Reynir Traustason
rt@dv.is
Dómur
Veislan í norðri
Höfundur: Jón Hjartarson
Útgefandi: Vestfirska forlagið
122 blaðsíður
Timburmenn gróðærisins
Stórvirki í íslenskri
byggðasöguritun
Saga Akraness
I. Bindi og II. Bindi
Höfundur: Gunnlaugur Haralds.
Útgefandi: Uppheimar.
604 og 500 blaðsíður
Barna- og ung-
lingabækur
13 þrautir jólasveinanna
Huginn Þór Grétarsson sendir frá sér
bráðskemmtilega þrauta- og litabók
þar sem íslensku jólasveinarnir koma
við sögu. Einnig koma við sögu Grýla og
Leppalúði. Pott-
þétt skemmtun
fyrir krakkana
yfir jólahátíðina.
Bókin er mynd-
skreytt af Cass-
öndru Canady.
Af hverju gjósa fjöll?
Þorsteinn Vilhjálmsson og Jón Gunnar
Þorsteinsson senda frá
sér bókina Af hverju gjósa
fjöll. Þar er spurningum
af Vísindavefnum svarað
svo allir geti fræðst nóg
um heima og geima um
jólin.
Dans vil ég heyra
Eva María Jónsdóttir, fjölmiðlakona,
skrifaði bókina Dans vil ég heyra sem
eru sagnadansar og lausavísur handa
börnum. Í henni eru þjóðkvæði sem er
eitthvert lífseigasta barnaefni Íslands-
sögunnar. Bókinni,
sem Óskar Jónasson
myndskreytir, fylgir
geisladiskur með upp-
tökum af kvæðum úr
fórum stofnunar Árna
Magnússonar.
Hávamál
Í þessari bók enduryrkir Þórarinn Eldjárn
lífseig spakmæli Óðins við fjörlegar
myndir sem Kristín Ragna Gunnarsdóttir
teiknar. Gestaþáttur Hávamála geymir
eldforna speki
sem fylgt
hefur norrænum
mönnum öldum
saman. Þessi
stórglæsilega
bók hentar allri
fjölskyldunni.
Rikka og töfrahringurinn
í Japan
Það er Hendrikka Waage sem skrifar
bókina en Inga María Brynjarsdóttir
myndskreytir. Bókin fjallar um Rikku sem
á töfrahring en með hjálp hans ferðast
hún um Japan með
vinum sínum. Þar
lenda þau í óvænt-
um ævintýrum og
ferðast á framandi
staði. Þetta er
þriðja bókin um
ferðalanginn
Rikku.
Skemmtibók Sveppa
Hinn óviðjafnanlegi Sveppi hefur tekið
saman alla uppáhaldsleikina sína, hug-
myndir að alls kyns tómstundum og
dægradvöl, brandara og brellur, fyndnar
smásögur, gómsætar
uppskriftir, þrautir og
margt annað í þessari
skemmtilegu bók. Hún
er stútfull af alls kyns
skemmtilegheitum fyrir
fjöruga krakka á öllum
aldri.
Víti í Vestmannaeyjum
Það er spéfuglinn og þúsundþjala-
smiðurinn Gunnar Helgason sem skrifar
þessa skemmtilegu fótboltabók um
ferðalag ungra manna
á hið geysivinsæla
pollamót í Eyjum.
Bókin er bráðsniðugur
jólapakki fyrir unga
knattspyrnumenn því
ítarlega er farið í alla
leiki og ætti enginn
fótboltastrákur að
verða óánægður með
þessa í jólapakkanum.
Upp á líf og dauða
Spennusaga eftir Jónínu Leósdóttur
um stúlkuna Hrönn sem reynir að finna
höfund ljóðs sem skilið er eftir heima hjá
henni. Hana langar
að koma honum
til hjálpar en það
er hægara sagt en
gert. Unglingabæk-
ur Jónínu hafa notið
mikilla vinsælda en
þessi bók er fjörug
og spennandi saga
um háalvarlegt
efni.