Vísbending - 21.12.2015, Qupperneq 21

21
á
Bandaríkjaþing, en hafa ekki rétt til þátttöku í forsetakjöri í Banda-
ríkjunum.
Margar mögulegar framtíðir
Ísland var á áhrifasvæði Englendinga frá því á öndverðri fimmtándu
öld og fram á miðja sextándu öld, þegar Danakonungur náði hér
fullu forræði í krafti siðaskipta og einokunarverslunar. Héldu enskir
fiskimenn þó áfram að sigla á Íslandsmið. Ísland komst aftur á
áhrifasvæði Breta eftir Napóleonsstríðin, enda var þá mestallur máttur
úr Danaveldi. Sem fyrr var áhugi Breta á Íslandi þó „neikvæður“: Þeir
kærðu sig ekki um að stjórna landinu sjálfir, en vildu hlutast til um,
hverjir aðrir stjórnuðu því. Þess vegna vildu þeir eflaust ekki, að Svíar
fengju Ísland árið 1814, þótt engin gögn finnist um það, og þess vegna
reyndu þeir eftir megni að koma í veg fyrir, að Þjóðverjar fengju hér
ítök, þegar Norðurálfuófriðurinn mikli, eins og fyrri heimsstyrjöld var
fyrst kölluð, skall á 1914. Þá flýttu þeir sér að senda hingað ræðismann,
Eric Cable, sem hafði næstu fjögur árin sterk ítök með breska
flotann að bakhjarli. Strax og ófriðnum lauk, hvarf Cable á brott, og
í Lundúnum tók sama tómlæti við um Ísland og áður. En þegar dró
aftur til ófriðar, fengu Bretar á ný áhuga á Íslandi og hernumu landið
1940, ekki síst til að koma í veg fyrir, að Þjóðverjar gerðu slíkt hið
sama. Nú var Ísland líka orðið hernaðarlega mikilvægt vegna nýrrar
tækni, kafbáta, flugvéla og ekki síst veðurathugana. Þótt hugmyndin
um að kaupa Ísland hefði verið hlegin niður á Bandaríkjaþingi 1868,
tóku Bandaríkjamenn fúsir að sér hervernd Íslands sumarið 1941,
og var landið eftir það á áhrifasvæði þeirra til haustsins 2006, þegar
þeir hurfu þegjandi og hljóðalaust héðan í þeirri barnalegu trú, að
átökum á Norðurslóðum væri nú lokið að fullu og öllu. Eftir það
seig Ísland í sitt gamla far: „Enginn vildi eiga það,“ eins og Eggert
Ólafsson kvað. Umkomuleysi landsins varð bert í hinni alþjóðlegu
lánsfjárkreppu 2008, þegar Bandaríkjamenn komu öllum öðrum
Norðurálfuþjóðum, sem þess þurftu, til aðstoðar með rausnarlegum
gjaldeyrisskiptasamningum, þar á meðal Svíum og Svisslendingum,
sem aldrei höfðu stutt þá á alþjóðavettvangi, jafnvel ekki þegar mest
á reið í seinni heimssstyrjöld og kalda stríðinu. Íslendingum, sem siglt
höfðu með fisk til Bretlands í stríðinu og lagt land undir herstöð í kalda
stríðinu, var hins vegar neitað um slíka fyrirgreiðslu.
Hvað sem því líður, er fróðlegt að velta fyrir sér, hvað hefði orðið
um Íslendinga, hefðu einhver þau kaup gengið eftir, sem rætt hefur
verið um í aldanna rás. Líklegast er, að land þeirra hefði orðið eins
konar norrænt Hjaltland hefði Danakóngum tekist að pranga landinu
inn á Hinrik VIII. Það hefði orðið afkimi, jaðarsvæði, þar sem íbúar
hefðu tekið upp ensku og misst öll sín sérkenni. Þeir hefðu þá gengið
úr sálufélagi við þá Egil Skallagrímsson og Snorra Sturluson og aðra
þá, sem hugsað hafa og mælt á íslensku í rösk ellefu hundrað ár. Svipað
hefði gerst, hefðu Hansakaupmenn keypt Ísland: Það hefði orðið
verstöð frekar en sjálfbjarga land með eigin menningu. Hugsanlega
hefði gegnt öðru máli, hefðu Bretar framkvæmt hugmynd Sir Josephs
Banks um að leggja Ísland undir sig. Hann gerði þá ráð fyrir, að Ísland
fengi svipuð landsréttindi og Guernsey, sem er sjálfstjórnarsvæði,
undir bresku krúnunni, en ekki stjórninni í Lundúnum. Þá mætti
jafnvel ímynda sér, að Ísland hefði farið svipaða leið og Guernsey,
orðið alþjóðleg fjármálamiðstöð, sem notaði íslenskt pund, jafngilt
ensku pundi. Hefði mörgum þótt það ákjósanlegt, enda eru lífskjör
óvíða betri en í Guernsey. En hvað hefði gerst, hefði Bandaríkjastjórn
keypt Ísland af Dönum (og Danir verið fúsir til að selja þeim landið,
sem er vitanlega alls óvíst)? Þá væru að minnsta kosti tveir kostir til.
Ísland hefði getað orðið ríki í Bandaríkjunum, eins og Alaska, eða
sjálfstjórnarsvæði eins og Bandarísku Jómfrúreyjar. Hér skal þeirri
tilgátu kastað fram, að Bandaríkjamenn hefðu litið sömu augum á
Grænland og farið eins með það og Dönsku Vestur-Indíur. Þeir hefðu
gert það að sjálfstjórnarsvæði, en ekki talið það nógu fjölmennt eða
sterkt af sjálfu sér til að verða ríki. Ísland hefði hins vegar orðið 51.
ríkið í Bandaríkjunum. Þetta er alls ekki fráleitt: Þegar Alaska varð
ríki árið 1960, voru íbúar þar aðeins 226 þúsund, en íbúar á Íslandi
sama ár voru 174 þúsund. Um þetta verður þó ekkert fullyrt. Hið
eina, sem við vitum líklega með vissu er, að íslenska þjóðin væri
ekki til, hefði orðið úr þeim hugmyndum, sem rætt var um í fúlustu
alvöru úti í Kaupmannahöfn árið 1785, að flytja alla Íslendinga burt
af landinu.
Helstu heimildir:
Anna Agnarsdóttir, Eftirmál byltingarinnar 1809: viðbrögð breskra stjórnvalda. Saga, 27. árg. 1989,
bls. 66–101.
Anna Agnarsdóttir, Ráðabrugg á dulmáli: Hugleiðingar um skjal frá 1785. Ný saga, 6. árg. 1993, bls.
28–41.
Banks, Sir Joseph. Ýmis skjöl, frá Önnu Agnarsdóttur úr væntanlegri bók um Sir Joseph.
Björn Þorsteinsson, Tíu þorskastríð, 1415–1976. Reykjavík: Sögufélag, 1976.
Dyer, B., Robert J. Walker on acquiring Greenland and Iceland. The Mississippi Valley Historical
Review, 27. árg. 2. hefti, 1940, 263-6.
Gísli Gunnarsson, Upp er boðið Ísaland: Einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602–1787. Reykjavík:
Örn og Örlygur, 1987.
Guðbrandur Vigfússon, Um sjálfsforræði. Ný félagsrit, 21. árg. 1861, bls. 102–117.
Halldór K. Laxness, Íslandsklukkan, Eldur í Kaupinhafn. Reykjavík: Helgafell, 1946.
Hannes Finnsson, Mannfækkun af hallærum, 2. útgáfa. Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1970.
Hannes H. Gissurarson, Ísland verðlagt. Vísbending, 33. árg. 39. hefti, 2015, bls. 3.
Peirce, B. M., A report on the resources of Iceland and Greenland. Washington: Government Printing
Office, 1868.
Sólrún B. Jensdóttir, Ísland á bresku valdsvæði. Reykjavík: Menningarsjóður, 1980.
Sverrir Kristjánsson, Skjöl um skipti á Íslandi og Norður-Slésvík árið 1864, Andvari, 89. árg. 1964,
bls. 62–74.
Þór Whitehead, Ófriður í aðsigi. Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1980.
Þór Whitehead, The Ally Who Came in From the Cold: A Survey of Icelandic Foreign Policy 1946–
1956. Reykjavík: Alþjóðamálastofnun, 1998.
Þráinn Eggertsson, Háskaleg hagkerfi: Tækifæri og takmarkanir umbóta. Reykjavík: Hið íslenska
bókmenntafélag, 2007.
Hinrik VIII
Englandskonungur.
Kristján III
Danakóngur.
Sir Joseph Banks,
forseti Vísindafélagsins breska.
William H. Seward
utanríkisráðherra Bandaríkjanna.
V