Vísbending - 21.12.2015, Blaðsíða 22

22
Tillögur um breytingar
Þegar líða tók á 7. áratug 20. aldar sóttu æ fleiri kaupmenn um það
til Mjólkursamsölunnar að fá að selja mjólk. Í Reykjavíkurbréfi
Morgunblaðsins sagði sumarið 1968: ,,Eðlilegt var ... að sérstakar
mjólkurbúðir væru í Reykjavík á meðan matvörubúðir voru litlar og
ófullkomnar, en nú, þegar allar matvörur fást á einum stað í stórum
og glæsilegum verzlunum, virðist út í bláinn að Mjólkursamsalan
sé að reka eigin mjólkurbúðir með ærnum tilkostnaði, ásamt
óþægindum fyrir viðskiptavinina.“iv Árið 1969 fór Ingólfur Jónsson
landbúnaðarráðherra fram á það við Mjólkursamsöluna að hún kæmi
til móts við óskir kaupmanna. Samsölustjórnin svaraði því til að ekki
væri þörf á neinni verulegri breytingu á sölu mjólkurvara. Öruggast
væri fyrir fyrirtækið og neytendur að hafa óbreytt kerfi.v Stefán
Björnsson, forstjóri fyrirtækisins sagði skömmu síðar, að reynslan
sýndi að fólk keypti minna af mjólkurvörum í matvöruverslunum en
mjólkurbúðum. Minna myndi seljast ef mjólkurbúðirnar hyrfu. Verð
hlyti að hækka vegna ýmiss kostnaðar og bændur myndu skaðast.vi
Ellert Schram og fleiri sjálfstæðismenn fluttu á þingi haustið 1971
frumvarp til laga þar sem gert var ráð fyrir að allar matvöruverslanir,
sem um það sæktu, fengju leyfi til þess að selja mjólk, ef almennum
skilyrðum um aðbúnað, greiðslufyrirkomulag og meðferð vara væri
fullnægt. Í greinargerð með frumvarpinu sagði að með þessu gætu
bændur losnað við mikla fjárfestingu í mjólkurbúðum, auk þess sem
fyrirhöfn sparaðist hjá neytendum.vii Frumvarpið náði ekki fram að
ganga og var flutt aftur árið eftir. Í umræðum haustið 1972 sagði
Ágúst Þorvaldsson á Brúnastöðum, þingmaður Framsóknarflokksins
og stjórnarformaður Mjólkursamsölunnar, að fátítt væri að neytendur
kvörtuðu undan því að útsölustaðir mjólkur væru of fáir. En stundum
hefði Samsalan í Reykjavík orðið að hætta við að leggja niður
mjólkurbúð og láta söluna í hendur nálægs kaupmanns, vegna þess
að neytendur hefðu mótmælt slíku kröftuglega. Ekki orkaði tvímælis
að skipulag Mjólkursamsölunnar hefði reynst vel. Það hefði komið í
veg fyrir að álagning yrði meiri en rétt nægði fyrir brýnasta kostnaði
við söluna. Ekki mætti gleyma því að mjólkin væri vandmeðfarnari
en nokkur önnur matvara. Þá vakti Ágúst athygli á að í frumvarpinu
væru engin ákvæði um að smásalar yrðu að hlíta fyrirmælum um
hófleg sölulaun. Hætta væri á að samsalan yrði að hætta að reka
þær búðir sem gæfu mest af sér, en sæti eftir með þær sem væru þar
Þ
angað til fyrir tæplega 40 árum voru mjólkurvörur seldar í
sérstökum búðum í Reykjavík. Þar tóku á móti viðskipta-
vinum konur í hvítum sloppum og með skuplur. Allt var
gljáandi hreint. Í kæli voru allar framleiðsluvörur Mjólkur-
samsölunnar, sem voru reyndar ekki mjög margar. Mesta athygli
nútímafólks myndi sjálfsagt vekja óhrært skyr í smjörpappír í mis-
stórum pakkningum. Mjólkurbúðir voru úti um allan bæ, enda þurftu
verslanir að vera í göngufæri sem flestra meðan bílar voru fáir. En
áður en lauk var þetta fyrirkomulag fyrir löngu orðið úrelt. Þegar leið
á sjöunda áratug 20. aldar gátu venjulegar matvöruverslanir hæglega
selt mjólkina. Var þarna ekki upplagður ávinningur fyrir mjólkurfram-
leiðendur og neytendur? Nei, ekki voru allir á einu máli um það.
Mjólkursamsalan, sem hafði einkarétt á sölu mjólkurvara á sunnan-
og vestanverðu landinu, mótmælti öllum hugmyndum um breytingar.
Seljendur mjólkur höfðu takmarkaðan hag af úrbótum á þessu sviði,
eins og rakið verður hér á eftir. Erfiðara er að skýra fjöldahreyfingu
sem upp kom meðal neytenda gegn lokun mjólkurbúðanna.
Brugðist við glundroða í mjólkursölu
Sögu Mjólkursamsölunnar og mjólkurbúða á hennar vegum má rekja
aftur til ársins 1934. Með mjólkurlögunum, sem þá voru samþykkt,
var mjólkurbúum í eigu bænda fengið einkaleyfi til þess að selja
mjólk, rjóma og nýtt skyr. Mjólkurlögin festu vinnslu, sölu og
verðlagningu á þessum vörum í fastar skorður, sem í meginatriðum
standa enn þann dag í dag. Svo lá á að koma þessari nýjung á að
hún var lögfest með bráðabirgðalögum 20 dögum áður en þing kom
saman um haustið.i Einar Ólafsson bóndi í Lækjarhvammi í Reykjavík
lýsti mjólkurmarkaðinum í höfuðborginni áður en lögin tóku gildi:
,,[Undirboð voru daglegt brauð...Það var jafnvel hægt að fá mjólk
senda heim til sín á 35 aura pottinn. Mjólkin var eiginlega komin á
útsölu.“ii Í sögu Mjólkursamsölunnar frá 1985 segir í framhaldi af
þessum orðum Einars: ,,.Algengt var að þrjár eða fjórar mjólkurbúðir
væru hver í grennd við aðra - á sama götuhorni eða litlum götuspotta
... Skipulagsleysið var algjört og ringulreiðin var öllum til tjóns.“iii
Mjólkurlögin voru sett með hagsmuni bænda í huga og á kostnað
neytenda. En jafnframt var hugmyndin að sölukerfið yrði ódýrara en
áður, þannig að stærri hluti af verði mjólkur yrði eftir í vasa bænda.
ENDALOK
MJÓLKURBÚÐANNA
SIGURÐUR
JÓHANNESSON
HAGFRÆÐINGUR