Öldrun - 01.11.2004, Blaðsíða 26

26 www.oldrun.net ÖLDRUN – 22. árg. 2. tbl. 2004
þegar hækkar flýtur það yfir. Öðru máli gegnir um
önnur einkenni sem geta fylgt sjúkdómnum, í einu lagi
kölluð geðræn einkenni og atferlistruflanir (e: behavioral
and psychiatric symptoms in dementia = BPSD) og er
nánar vikið að þeim síðar.
Greining Alzheimers-sjúkdóms
Greining sjúkdómsins veltur fyrst og fremst á því að
gera sér vel grein fyrir þeim einkennum sem fram
koma. Því verður að tala við bæði sjúkling og nánasta
aðstandanda hans til að fá sem skýrasta mynd. Þessi
viðtöl eru grunnurinn að greiningunni, allt sem á eftir
kemur er til að staðfesta eða útiloka það sem virðist
vera á ferðinni. Að loknu upphaflegu viðtali þarf að
ákveða hvort tilefni sé til að rannsaka ástandið frekar og
þá að hve miklu leyti. Þegar grunur leikur á heilabilun
eru fjórar rannsóknir algengastar: almenn blóðrann-
sókn, taugasálfræðilegt mat, tölvusneiðmynd af heila
(TS-mynd) og ísótóparannsókn af heila (SPECT). Blóð-
rannsóknir eru gerðar til að skoða hvort efnaskipti eru
í lagi, kalkbúskapur líkamans og fleira sem getur skýrt
einkennin. Við taugasálfræðilegt mat eru lögð fyrir
sjúklinginn margvísleg verkefni sem reyna á hin ýmsu
svið vitrænnar getu. Það segir prófanda einnig mikið
hvernig verkefnin eru af hendi leyst, hversu hratt,
hversu góð einbeitingin er o.s.frv. Veikleiki þessarar
aðferðar er að niðurstöðurnar verður að bera saman við
meðaltal fyrir aldur og kyn. Ef ekkert er vitað um
hvernig einstaklingurinn var áður getur verið erfitt að
túlka niðurstöðurnar og því þarf prófandinn að vita eitt-
hvað um bakgrunninn. Hversu löng var skólagangan,
hver var atvinnan, hafði heilinn orðið fyrir áföllum (slys,
veikindi)? Allt þetta hjálpar mikið við að túlka niður-
stöður. Innra samræmi í lausn verkefna skiptir máli þ.e.
hvort sjúklingurinn leysir sum verkefni vel af hendi en
önnur miklu lakar því oftast er samræmið nokkuð gott
þegar heilastarfsemin er í lagi. Taugasálfræðingur
túlkar að lokum niðurstöðurnar og eins og gefur að
skilja er hann misjafnlega viss í sinni sök og verður það
að koma fram í svari hans. Ef taugasálfræðilegt mat
gefur skýra vísbendingu um Alzheimers-sjúkdóm er
afar líklegt að það sé raunin. Tölvusneiðmyndin sýnir í
stórum dráttum hvernig heilinn lítur út en SPECT
hvernig hann starfar, þ.e. hvort einhver svæði eru dauf-
ari en önnur. Þessar myndir eru skoðaðar af röntgen-
lækni og gefur hann lækni sjúklingsins síðan skriflegt
svar með túlkun sinni. Tölvusneiðmyndin er fyrst og
fremst tekin til að sjá hugsanlegar aðrar orsakir en
Alzheimers-sjúkdóm svo sem blóðtappa í heila, blæð-
ingu eða æxli. Í Alzheimers-sjúkdómi sést oft nokkur
rýrnun í heilanum en það hjálpar lítið því vökvainnihald
heilans minnkar með aldrinum og hjá flestum má sjá
einhverja rýrnun þegar komið er fram yfir sjötugt. Ísót-
ópaskannið getur verið sértækara. Ef í ljós koma dauf-
ari svæði í báðum hvirfillöppunum er fátt annað en
Alzheimers-sjúkdómur sem getur útskýrt það. Það er
hins vegar aðeins þriðjungur sjúklinganna sem er með
þetta sérstaka munstur. Í öðrum tilvikum eru daufari
svæðin ógreinilegri eða dreifing þeirra önnur eða þá að
rannsóknin er alveg eðlileg, en það er algengt á byrjun-
arstigi sjúkdómsins. Reynsla röntgenlæknis við úrlestur
skiptir hér miklu máli og því eru þeir aðeins fáir sem
hafa lagt það fyrir sig.
Aðrar orsakir heilabilunar eru fjölmargar en þeirra
algengastar eru æðavitglöp (oftast einn eða fleiri blóð-
tappar í heila), Lewy-sjúkdómur sem er skyldur Parkin-
sons-veiki og framheilabilun, en ekki verður farið nánar
út í þessa sjúkdóma hér.
Alzheimers-sjúkdómi er samkvæmt Alþjóða sjúk-
dómaflokkuninni (ICD-10) skipt í tvennt eftir aldri sjúk-
lings, snemmbær glöp (reskiglöp) eða elliglöp. Farið er
eftir því hvenær einkenni urðu fyrst ljós, fyrir eða eftir
65 ára aldur. Þessi skipting hefur litla praktíska
þýðingu, en þó má segja að því yngri sem sjúklingurinn
er því meiri líkur eru á því að mál- og verkstol séu ríkj-
andi einkenni og minnistap er því alls ekki alltaf það ein-
kenni sem rekur sjúkling til læknis.
Væg vitræn skerðing (e: mild memory
disturbance; mild cognitive impairment).
Margir eiga erfitt með að muna rétt og verða
áhyggjufullir yfir því að þeir séu komnir með alvarlegan
sjúkdóm. Í þeim tilvikum er rétt að athuga þrennt.
Hvort minnið sé lakara við streitu, sem getur verið full-
komlega eðlilegt. Hvort það fari versnandi þegar til
lengri tíma sé litið og að síðustu, á hvaða aldri viðkom-
andi er. Lítum nánar á þetta: Menn eru misjafnlega
minnugir af náttúrunnar hendi og það er líka ofur eðli-
legt að lítilsháttar gleymska geri vart við sig á efri árum.
Það sem ber þó að taka alvarlega er þegar minnið fer
óvéfengjanlega versnandi og minnistruflanir valda erf-
iðleikum í daglegu lífi. Vitað er að þeir sem greinast
með Alzheimers-sjúkdóm hafa fundið fyrir þverrandi
minni í alllangan tíma. Það kemur því ekki á óvart að
þeir sem hafa staðfest skert minni, þó ekki það mikið að
valdi heilabilun, eru í töluvert meiri áhættu á að þróa
Alzheimers-sjúkdóm síðar. Ein þekktasta rannsóknin á
þessari þróun er hin svokallaða „Nunnurannsókn“. Þá
voru skoðaðar ritgerðir aldraðra nunna, skrifaðar þegar
þær voru að sækja um inngöngu í regluna fyrir u.þ.b.
hálfri öld. Í ljós kom að þær nunnur sem fengu Alzheim-
ers-sjúkdóm höfðu lakara orðfæri tvítugar en þær sem
ekki fengu sjúkdóminn. Þegar öflugri meðferð verður
komin við Alzheimers-sjúkdómi en nú er möguleg,
verður mikilvægt að greina forstig sem væga vitræna
skerðingu sem bezt.
Geðsjúkdómar
Þunglyndi hjá öldruðum getur líkst mjög Alzheim-
ers-sjúkdómi á byrjunarstigi. Afar mikilvægt er að
greina þar á milli því að þunglyndi má í flestum tilvikum
lækna eða bæta mikið. Aðrar sjaldgæfari geðraskanir
koma stundum til álita, einkum þegar fram koma
aðsóknarhugmyndir (paranoia) eða aðrar hugraskanir.