Són - 01.01.2011, Page 58

58 HAUKUR ÞORGEIRSSON
Eins og rætt var hér á undan er þekkt að sjúkdómar og önnur óhöpp
séu skýrð með íhlutan ósýnilegra illvætta. Aðskot gæti merkt eitthvað
svipað og aðsókn en í stað þess að illvætturin komi sjálf til að hrella
fólk beitir hún fyrir sig skotum. Hugmyndin væri þá að álfar og andar
hefðu yfir að ráða einhvers konar skaðlegum flaugum sem þeir skytu
að fólki til að valda því skaða. Með þessum skilningi fæst skynsamleg
merking í bæði kvæðin sem orðið kemur fyrir í.
Sterk rök fyrir því að þetta sé réttur skilningur er að skot af þessu
tagi eru þekkt annars staðar í Norður-Evrópu. Í Noregi gengur fyrir-
bærið sem hér um ræðir undir ýmsum nöfnum en heitir ekki síst alvskot.
Eldar Heide bendir á að orðið sé til í svo mörgum tilbrigðum í
norskum mállýskum að það hljóti að hafa verið lengi í málinu. Einnig
getur hann þess að lítið sé um álfa í norskri þjóðtrú í seinni tíð og
bendir það einnig til að orðið sé gamalt. Telur hann þess vegna að nor-
ræna hafi átt orðið ’alfskot‘ þótt það finnist nú ekki í heimildum.28 Á
íslensku þekkist orðið ’skessuskot‘ um bráðaverk í baki og er það sjálf-
sagt eins hugsað.29
Óheillaskeyti af þessu tagi finnast einnig í fornenskum heimildum.
Í særingu sem nefnist Wið færstice og varðveitt er í handriti frá því um
1000 er meðal annars talað um ylfa gescot (’álfaskot‘).30 Hugmyndin er
því gömul en ekki er gott að vita hvort hún hefur verið til á Íslandi frá
fyrstu tíð eða hvort hún er seinna til komin fyrir erlend áhrif.
Niðurstöður
Eins og hér hefur verið sýnt birtast álfar á nokkuð margvíslegan hátt
í bókmenntunum og er ekki fjarri lagi að leita skýringa á því. Þá er
fyrst að huga að því að álfar höfðu hlutverki að gegna í norrænni trú
og er þá óhjákvæmilegt að afstaðan til þeirra hafi breyst með kristni -
tökunni. Samkvæmt kenningum kirkjunnar er þess að vænta að dular-
fullar verur séu vélabrögð djöfulsins. Þetta viðhorf hefur haft sín áhrif
og sjást þess merki í bænunum sem til var vitnað.31 Það er þó ekki svo
28 Heide 2006:229.
29 Kjartan Ottósson 1983:41; Matthías Viðar Sæmundsson 1992:275. Ég finn ekki
heimildir um ’skessuskot‘ eldri en frá 20. öld. Einnig mun það til að orðið ’skot‘ sé
notað eitt sér um veikindi (Kristján Eiríksson, munnleg heimild).
30 Hall 2004:11.
31 Sjá ennfremur Einar Gunnar Pétursson [óútg.] um deilur lærðra manna á 17. öld
um eðli álfa.