Gripla - 01.01.2000, Page 133

ERFILJÓÐ
131
geta ort á latínu þurftu skólasveinar að kunna skil á latneskri bragliðafræði,
lesa klassískan skáldskap og læra að setja prósa í vers. Þá þurftu þeir að læra
‘það brúkanlegasta kvæðasmíði, eftir mismun efnisins’ (1996:44). Nefnir Jón
eftirfarandi þætti úr mælskufræðinni í þessu samhengi: Inventio (‘efnisval’),
amplificatio (‘stigmögnun efnisins’), dispositio (‘niðurröðun’ eða ‘efnisskip-
an’) og elocutio (‘framsetning og málfar’).16 Síðan nefnir Jón ýmsar greinar
latneskra tækifæriskvæða sem menn geti lagt fyrir sig, svo sem carmen gen-
ethliacum, sem er vers á fyrsta fæðingardegi manns, epithalamium, sem er
brúðkaupsvers, gratulatoríum, samfögnunarvers, ef góður vinur hefur hreppt
nýtt embætti eða akademískan heiður, epicedium, sem er „líkvers“, epi-
taphium, sem er grafskrift og margar fleiri tegundir (44-45). Þegar Jón svo
fjallar um skáldskap á móðurmálinu, í kafla sem hann nefnir „Að skælda í ís-
lensku“, segir hann m.a. að efnið geti skólasveinninn ‘lagað eftir þeim lat-
ínska skáldskap í flestu’ (53). Með „efninu“ á Jón vafalaust við bókmennta-
greinamar sem hann talar um í kaflanum um latínuskáldskap. A tíma Jóns, og
reyndar allt frá fyrstu áratugum 17. aldar, er enda orðið miklu algengara að
tækifæriskvæði séu ort á þjóðtungum en latínu og grísku (Skafte Jensen 1995:
37; Ridderstad 1990:32; Beutin 1993:117-18), þó að menn yrki slík kvæði
vissulega áfram á hinum fomu tungum allt fram á 19. öld (sbr. Sigurður
Pétursson 1995:103, 116-18).
En erfiljóð á þjóðtungunum draga á ýmsan hátt dám af latneskum kvæð-
um samtímans og fara að mörgu leyti eftir þeim reglum um inntak og bygg-
ingu líkræða og líkversa sem settar eru fram í handbókum um mælskufræði
og skáldskaparfræði. Þetta má t.d. sjá hjá „föður þýskrar ljóðagerðar",
Martin Opitz (1597-1639), en hann byggði verk sitt, Buch von der deutschen
Poeterey (1624) á latneskri skáldskaparfræði J. C. Scaligers, Poetices libri
septem (1561) (Segebrecht 1977:90 o.áfr.).17 Auk Scaligers höfðu Jacobus
Pontanus með Poeticarum institutionum libri tres (1594) og Gerhard Johann-
es Vossius með Elementa rhetorica (1626) og Poeticarum institutionum libri
tres{\641) mikil áhrif á skáldskaparfræði í Þýskalandi og á Norðurlöndum á
16 Um þessi hugtök og önnur úr mælskufræðinni er fjallað í uppflettiritinu, A Handtist ofRhetor-
ical Terms, eftir Richard A. Lanham (1968) og afar greinargott yfirlit er í riti Heinrichs Laus-
berg, Handbuch der literarischen Rhetorik (1973). I Islenskri stítfræöi eftir Þorleif Hauksson
og Þóri Óskarsson er lauslega fjallað um helstu hugtök mælskufræðinnar (1994:16 o.áfr.; 346
og 415 o.áfr.), einnig í bók Áma Sigurjónssonar, Bókmenntakenningar fyrri alda (1991). í
tengslum við ákveðnar bókmenntategundir em ágætis yfirlit í bók Sverris Tómassonar, For-
málar íslenskra sagnaritara á miðöldum (1988) og Laila Akslen, Norsk harokk (1997).
17 Þó að skáld séu farin að yrkja tækifæriskvæði á þjóðtungunum, bæði í Þýskalandi og á
Norðurlöndunum, áður en bók Opitz kemur út, hefur hún haft mikil áhrif á slíkan kveðskap,
einkum í Þýskalandi en einnig í Danmörku, því að Martin Opitz var löngum í sambandi við
Dani og dvaldi um tíma í Danmörku.