Gripla - 01.01.2002, Page 185

SKRIFANDI BÆNDUR OG ÍSLENSK MÁLSAGA
183
Það málsnið sem við getum kallað „viðurkennt mál“ er mjög mótað af
þessu viðhorfi — sem við gætum kallað gullaldartrega — og því líður óhjá-
kvæmilega nokkuð langur tími frá því að málbreyting tekur að breiðast út og
þangað til hún hefur öðlast þann þegnrétt í málinu að geta talist „viðurkennt
mál“. Mest kveður væntanlega að þessu í málsamfélögum þar sem gullaldar-
treginn er ríkjandi viðhorf hjá menntastéttinni en hann er einmitt homsteinn
forskriftarmálfræðinnar. Röksemdafærslan er einföld þegar gera þarf upp á
milli ólíkra málbrigða: hið eldra er rétt en hið yngra ber að forðast."
Gullaldartreginn er ekki nýtt fyrirbæri og við höfum enga ástæðu til efast
um að hann hafi einnig verið ríkjandi í íslensku málsamfélagi fyrr á öldum.
Hann var vissulega meginkrafturinn í málhreinsunarstefnunni og merki hans
má sjá hjá lærdómsmönnum á sautjándu öld. Til að mynda ræðir Brynjólfur
Sveinsson Skálholtsbiskup framburð langa sérhljóðsins é í bréfi til Ole
Worm, dagsettu 28. júlí 1651, og segir að það skuli bera fram sem einhljóð;
tvíhljóðsframburður ([ie]) sé röng venja nútíðarmanna, einkum Norðlendinga.
Máli sínu til stuðnings vitnar Brynjólfur til rithátta fomra handrita og tekur
dæmi um fomöfnin mér og sér (í lauslegri þýðingu):
í öllum fomu skinnhandritunum em slík orð ætíð táknuð án þessa
óréttmæta norðlenska /, það er ekkert annað en ósiður að rita mier og
sier.12
Það kemur í sjálfu sér ekki á óvart að sjá þetta viðhorf svo glögglega hjá lær-
dómsmanni á sautjándu öld þegar andi fommenntastefnunnar hafði náð til ís-
lands. En hve langt aftur skyldi þessi hugsun ná? Beina heimild um málfars-
legan gullaldartrega er að finna mun fyrr í íslenskum heimildum: í þremur
dróttkvæðum vísum frá þrettándu öld stillir ónafngreint skáld saman orðum
með á og æ annars vegar og ó og é> hins vegar og verður ekki annað séð en
fyrir honum vaki að skýra aðgreiningu æ-hljóðanna. Vísumar eru nokkuð
brenglaðar þar sem þær standa í AM 242 fol (Wormsbók) og líklegt að ein-
hvers staðar í varðveislusögunni hafi skrifari ekki fyllilega skilið þær. Þær em
prentaðar hjá Bimi M. Ólsen 1884:133-34, 265-70, Finni Jónssyni 1912-15
11 Það sem hér er nefnt „viðurkennt mál“ er viðmið sem orðið hefur til á löngum tíma. Kristján
Ámason (væntanlegt) hefur fært að því rök að íslenskt ritmál byggist á viðmiði sem er mun
eldra en ritmálið sjálft og eigi sér langa sögu í „munnlegum bókmenntuni".
12 „Omnes antiqvæ membranæ constanter absqve spurio hoc /' Boreali tales voces omnes script-
as referunt, nihil est aliud mier sier qvam prava consvetudo“ (Jakob Benediktsson 1948:131,
134; leturbreytingar hér).