Dagblaðið Vísir - DV - 13.02.2008, Blaðsíða 58

58 ÞRIÐJUDAGUR 13. FEBRÚAR 2008
Suðurland DV
Stfift313
Húsið á Eyrarbakka:
Meðal elstu bygginga á landinu
Húsið Þar sem nú er Byggðasafn Árnesinga, var byggt árið 1765.
Letigarðurinn
Fangelsið á Litla-Hrauni er austast
í þorpinu á Eyrarbakka, en það var
sett á laggirnar árið 1929. Bursta-
byggingin, sem er elsti hluti fang-
elsisins, var upphaflega reist sem
sjúkrahús Sunnlendinga en þegar
framkvæmdir stöðvuðust vegna
fjárskorts brá dómsmálaráðherr-
ann Jónas Jónsson frá Hriflu á það
ráð að nýta bygginguna sem fang-
elsi. Raunar var Litía-Hraun lengi
framan af vinnuhæli fremur en
fangelsi, enda nutu fangar nokk-
urs frjálsræðis og vinna var rauður
þráður í betrun þeirra. Á Litla-
Hrauni er nú pláss fyrir 77 fanga
í afplánun og 10 gæsluvarðhalds-
fanga. Starfsmenn eru 49 og hafa
þeir meðal annars umsjón með
vinnu fanga, en helstu verkefni
fanganna eru vörubrettasmíði,
hellusteypa, þrif, skrúfbútafram-
leiðsla, skjalaöskjuframleiðsla, bíl-
númera- og skiltagerð, samsetn-
ing í járn- og trésmíði og bón og
þvottur bíla.
Menningar-
maður
Einn frægasti Eyrbekkingur allra
tíma er án vafa Ragnar Jónsson
frá Mundakoti, sem jafnan var
kenndur við smjörlíldsgerðina
Smára. Hann er þó efalítið best
þekktur sem forleggjari í bóka-
útgáfunni Helgafelli, sem var
menningarlegt stórveldi á sinni
tíð. Undir merkjum hennar gaf
Ragnar út verk margra þeirra höf-
unda sem settu svip sinn á menn-
ingarlíf 20. aldarinnar og er þar
nærtækast að nefna Halldór Lax-
ness. Þá var Ragnar sjálfur mjög
iðinn við kaup á listaverkum sem
hann ráðstafaði síðar til Alþýðu-
sambands íslands.
—
Elsti skólinn
Barnaskólinn á Eyrarbakka tók til
starfa árið 1852 og er elsti grunn-
skóli landsins. Þótt skólar hafi
tekið til starfa í Reykjavík 1826
og um miðja átjándu öldina í
Vestmannaeyjum varð skólahald
þar ekki samfellt. Stokkseyri og
Eyrarbakki urðu því fyrst þorpa
hér á landi til að eignast barna-
skóla sem á sér óslitna sögu. Þykir
mönnum það segja sitt um fram-
sýni og hugsjónir þeirra manna
sem settu skólann á laggirnar, á
tímum þegar skólaganga var allt
annað en sjálfsögð.
Eyrarbakki Götumyndin á Eyrar-
bakka er um margt sérstök, enda
mörg húsanna þar komin vel til ára
sinna en eru þó í upprunalegu horfi.
„Götumyndin í vesturhluta byggðar-
innar hér á Eyrarbakka er sérstök og
hefur vakið eftirtekt margra. Erlendir
ferðamenn sem hingað koma segja
þetta þorp eiga sér fáar hliðstæður.
Hér eru mörg gömul hús sem byggð
voru á síðari hluta nítjándu aldarinn-
ar og í kringum aldamótin 1900. Þau
setja mjög sterkan svip á staðinn. Og
sem betur fer hefur okkur Eyrbekk-
ingum borið gæfa til að varðveita
þessar menningarminjar í stað þess
að mylja þær niður undir jarðýtutönn
líkt og einhvern tíma voru uppi hug-
myndir um," segir Siggeir Ingólfsson á
Eyrarbakka.
Siggeir stýrir garðyrkjudeild Ár-
borgar, en Eyrarbakki er eitt þriggja
byggðarlaga innan þess sveitarfélags.
Hin tvö eru Selfoss og Stokkseyri, en í
hinu síðarnefna er Siggeir fæddur og
uppalinn. „Þó aðeins séu fimm kíló-
metrar héðan af Bakkanum austur á
Stokkseyri þá er mannlífið í þessum
sjávarþorpum við suðurströndina
gjörólíkt. Ég hef samanburðinn, en
veit hins vegar ekki hvað skýrir þenn-
an mun sem felst meðal annars í gjör-
ólíkri afstöðu til lífsins og tilverunnar.
Ef til vill stafar þetta þó að einhverju
leyti af upplagi fólks og bakgrunni.
Fólk í þessum þorpum á rætur sín-
ar oftar en ekki á einhverju allt öðru
landshorni en setti sig niður við suð-
urströndina í von um góða afkomu.
Hér búnaðist fólki líka oft mjög vel,
til þess voru líka öll skilyrði til dæmis
þegar hvað mest var hér umleikis í út-
gerð og fiskvinnslu," segir Siggeir.
Útgerð á undanhaldi
Enda þótt hafnarskilyrði á Eyrar-
bakka væru bág og innsiglingin erfið,
var þar lengst af stunduð talsverð út-
gerð. Með Óseyrarbrúnni sem tekin
var í notkun árið 1988 fluttist útgerð
Eyrarbakkabáta í Þorlákshöfn.
„Þegar best lét voru hér þrjú all-
stór fiskvinnslufyrirtæki, það er
Hraðfrystihús Eyrarbakka, Einars-
höfn og Fiskver. Það síðasmefnda
hætti starfsemi fyrir ekki ýkja mörg-
um árum - en lengra er síðan rekst-
ur hinna fyrirtækjanna lagðist af. f
húsakynnum Einarshafnar var síð-
ar starfrækt álpönnuverksmiðjan
Alpan, en framleiðsla hennar var fýrir
einu eða tveimur árum flutt til Rúm-
em'u. Og ætíi þetta sé ekki dæmigert
fyrir það hvernig þjóðfélagið hefur
þróast á undanförnum árum? Fisk-
vinnsla og iðnaður eru greinar á und-
anhaldi. Sama gildir um verslunina
hér á staðnum. Um langt skeið eða

Siggeir Ingólfsson „Hér búnaðist fólki
líka oft mjög vel, til þess voru líka öll skilyrði
til dæmis þegar hvað mest var hér umleikis
í útgerð og fiskvinnslu."
allt fram á fýrstu áratugi tuttugustu
aldar var Eyrarbakki einn helsti versl-
unarstaður landsins og þegar Guð-
laugur Pálsson kaupmaður hóf hér
verslunarrekstur árið 1917 voru hér
ellefu verslanir. Þeim hafði hins vegar
talsvert fækkað þegar Guðlaugur lést
1993 og nú er hér aðeins sjoppa þar
sem fólk getur bjargað sér um allra
helstu nauðsynjar. Annað sækjum við
á Selfoss."
Jákvæð einkenni fámennisins
En þótt útgerð, iðnaður og versl-
un á Eyrarbakka megi muna sinn fífil
fegurri segir Siggeir Ingólfsson að því
fari víösfjarri að þar ríki eymdin ein.
Raunar þvert á móti. Ferðaþjónusta á
Bakkanum sé í sókn. Veitingastaður-
inn Rauða húsið njóti vinsælda og sé
eftir því fjölsóttur. Þá hafi margir hafi
viðkomu í Byggðasafhi Árnesinga í
Húsinu.
„Satt að segja er ég mjög vongóð-
ur fýrir hönd Eyrarbakka. Hér lítur
fólk til framtíðar af bjartsýni, sem sést
best á því að hér eru allmörg ný hús í
byggingu og íbúum fjölgar. Það er já-
kvæð þróun. Á hinn bóginn er mikil-
vægt að staðurinn verði ekki svo stór
eða fjölmennur að hin jákvæðu ein-
kenni fámennisins hverfi. Eyrbekk-
ingar láta sér sér nefnilega annt um
hag hvers annars og bjáti eitthvað á,
eru allir boðnir og búnir að veita þeim
sem í vanda er staddur alla þá aðstoð
sem möguleg er. Gagnkvæmt traust
milli íbúanna og sá stuðningur sem
þeir veita hver öðrum bjátí eitthvað á
er ómetanlegur, eins og ég hef sjálfur
reynt. Þetta stuðningsnet ætti hvar-
vetna að vera til staðar, að minnsta
kosti vil ég hvergi búa nema sú sé
raunin," segir Siggeir Ingólfsson.
Húsið á Eyrarbakka er meðal elstu bygginga
landsins. Það var flutt tilsniðið til landsins
árið 1765 og er stokkbyggt timburhús. Ass-
istentahúsið nefnist viðbyggingin vestan
við Húsið en tengibygging er milli þeirra.
Það var byggt árið 1881 og var upphaflega
aðsetur verslunarþjóna Lefolii-verslunar-
innar, samkvæmt því sem segir á heimasíðu
Byggðasafiis Ámesinga.
Frá 1765 til 1925 var Húsið heimili kaup-
manna og starfsfólks Eyrarbakkaverslunar.
Það var nefnt Húsið í daglegu tali senni-
lega vegna þess að lengi ffam eftir 19. öld
var ekkert annað íbúðartimburhús á Eyr-
arbakka og bar það því höfuð og herðar yfir
annan húsakost. Húsið er ffægt fyrir sögu
sína og hlutverk í íslenskri menningarsögu.
Árið 1932 eignuðust hjónin frá Háteigi
í Reykjavík, Halldór Kr. Þorsteinsson og
Ragnhildur Pétursdóttir Húsið. Þau létu
gera við það og er jafnvel talið að með þeirri
viðgerð hafi tekist að bjarga Húsinu ffá nið-
urrifi enda þá ekki algengt að vemda hús
með gamla sögu. Halldór og Ragnhildur
leigðu Assistentahúsið út rnn langt skeið.
Guðmundur Daníelsson rithöfundur bjó
í Assistentahúsinu um nokkurn tíma á 5.
áratugnum og léði Halldóri Laxnes það árið
1945 þegar hann vann að bókinni Eldur í
Kaupinhöfn.
Auðbjörg Guðmundsdóttir og Pétur
Sveinbjarnarson keyptu Húsið árið 1979.
Þau létu endurbæta margt í Húsinu og bjó
Auðbjörg í því frá þeim tíma til 1994. Árið
1992 keypti Ríkissjóður Húsið. Þjóðminja-
safn íslands tók þá við eigninni fyrir hönd
ríkisins og hafði umsjón með viðgerðum.
Byggðasafn Árnesinga flutti starfsemi sína
í Húsið 1995 og opnaði það almenningi til
sýnis.