Málfregnir - 01.05.1997, Blaðsíða 10

KRISTJÁN ÁRNASON
S
Eru Islendingar að verða tvítyngdir?
Fjöreggið
Fáar fullyrðingar eru oftar við hafðar á
hátíðarstundum hér á landi en að nauðsyn-
legt sé að vemda íslenska tungu og menn-
ingu. Þetta er hlutur sem allir virðast sam-
mála um og enginn vogar sér að andmæla.
Sögulegar rætur þessarar skoðunar liggja
djúpt og ekki verður það rakið hér, en nöfn
sem koma upp í hugann eru Amgrímur
Jónsson lærði, Eggert Olafsson, Baldvin
Einarsson og Jón Sigurðsson. Sá yngsti af
þessum hefur legið meira en öld í gröfinni,
en hann notaði menningarleg rök fyrir því
að Island skyldi verða fullvalda ríki.
Islenskri tungu er oft líkt við ijöregg
þjóðarinnar. Fjöregg er þeirrar náttúru að sá
sem það á deyr ef það brotnar. Líkingin er
þá sú að ef tungan glatast sé þjóðin ekki
lengur til, og þar með sé forsendan fyrir
hinu sjálfstæða þjóðríki brostin. Þessi fjör-
eggslíking er vissulega orðin dálítið slitin,
og að sumu leyti villandi. Ymsir hafa bent á
að vafasamt geti verið að hlutgera tunguna
á þennan hátt og skilja hana um leið frá
þeim heimi sem hún lifir í og lifir í henni.
Eins hafa sumir viljað gera minna en aðrir
úr þætti tungunnar í því sem kalla mætti
íslenskt þjóðemi og bent á að til séu þjóðir
sem telja sig sjálfstæðar og aðskildar frá
öðmm þótt þær búi ekki einar að tungu-
málinu sem þær nota. Hér má nefna Ira, sem
langflestir tala ensku. Eins eru til þjóðir sem
tala fleiri en eina tungu, svo sem Belgar og
Svisslendingar. En hvað sem öllu þessu
líður þá er það harla ljóst að vitund Islend-
inga og trú á að réttlætanlegt sé að reka hér
á landi sérstakt og meira eða minna sjálf-
stætt ríki er, eða hefur a.m.k. verið, nátengd
tungumálinu og þeirri hefð sem það varð-
veitir.
Tungan sem boðskiptatæki
Tungumál eru margslungin fyrirbrigði og til
eru fræðigreinar sem um það fjalla: sál-
fræðileg málvísindi, félagsleg málvísindi,
máltökufræði o.s.frv. Ekki verður að þessu
sinni fjallað um alla þá þætti, en það sem
mestu máli skiptir til skilnings á því málefni
sem rætt er um á þessu þingi er sú staðreynd
að tungumál er tœki. Það er tæki sem við
notum til boðskipta, en boðskipti eða tjá-
skipti eru nútímaorð um það að blanda geði
- tjá sig hver við annan í víðasta skilningi.
En hvað er tjáð?
Við tjáum það sem við hugsum, lýsum
skilningi okkar á umhverfinu, á daglegu lífi,
tilfinningum okkar og reynslu. íslensk tunga
er miðill sem lýsir íslenskum hugarheimi og
íslenskum raunveruleika eins og það er
stundum orðað.
„íslenskur raunveruleiki“
Ef við segjum að tungan sé miðill til að tjá
íslenskan hugarheim er eðlilegt að spurt sé
hver hann sé þessi hugarheimur. Lengi vel
var íslenskt mannlíf mótað af einföldum
aðstæðum fábreytts atvinnulífs og þjóð-
félagshátta, og bókmenntimar voru hinn
listræni búningur hugsunar og hugmynda. I
bókmenntunum var líka varðveitt sagan sem
skipti öllu máli. Þar bjuggu Gunnar á
Hlíðarenda, Njáll og Þorgeir Hávarsson,
Guðrún Osvífursdóttir, Hallgerður og
Bergþóra, Jón Hreggviðsson og Snæfríður
Islandssól. Þessi einfaldi en um leið heill-
andi hugarheimur er horfinn eða að hverfa.
Nútíminn er annars eðlis eins og við vitum
og margsinnis hefur verið bent á. Ótrúleg
bylting hefur átt sér stað á nær öllum
sviðum mannlífsins. Það er viðfangsefni
lista og hug- og félagsvísinda nútímans að
10