Málfregnir - 01.12.1998, Page 4

ýmis atriði sem síður væri að vænta í venju-
legu ritmáli, t.d. endurtekningar og hikorð,
óloknar setningar og rangmyndaðar setn-
ingar, tengingin síðan að er notuð en ekki
síðan o.fl.
Það er eðlismunur á dæmigerðum tal-
málsaðstæðum í venjulegu samtali og mál-
aðstæðum í talmiðlum. Utvarpshlustandi
getur ekki haft áhrif á útvarps- eða sjón-
varpsmanninn með fasi sínu eða spurn-
ingum eins og tíðkast í venjulegu kunn-
ingjasamtali. Sá sem talar í talmiðli hefur
annaðhvort alls ekki eða þá aðeins að mjög
litlu leyti tök á að vita hvort áheyrandinn er
með á nótunum og ekki getur fjarstaddur
hlustandi heldur farið fram á skýringu sam-
stundis á því sem hann kann að misskilja
eða vera ósammála o.s.frv.
Ekki skiptir síður miklu máli að mál í
talnriðlum er stundum eða oft, eftir stöðv-
um, betur undirbúið en töluð orðræða utan
talmiðla, ýmist með skrifuðu handriti frá
orði til orðs, með minnispunktum eða með
íhugun án ritaðra hjálpargagna. Það skapar
talmiðlamáli ekki síst sérstöðu að meiri tími
getur verið til undirbúnings en tíðkast í
venjulegu samtali. Meiri undirbúningur
leiðir oft til þess að málið verður ná-
kvæmara og efnisatriði þéttari. Þetta sést t.d.
vel í fréttum.
Aðstæður valda því sem sé að venjulegt
talmál, eins og okkur er tamt að nota í sam-
tölum við nærstaddan viðmælanda, er oft
meira og minna ónothæft í talmiðlum. I tal-
miðlum verða orðin að bæta upp ýmislegt
það sem málaðstæðurnar skila annars í
hversdagslegum samtölum fólks.
Mál í talmiðlum getur af þessum sökum
óhjákvæmilega orðið dálítið li'kara ritmáli
en hversdagslegu talmáli enda verður ritmál
einmitt til fjarri lesandanum líkt og mál í tal-
miðlum verður til fjarri hlustandanum.
En nú kynni einhver að segja að mál í
talmiðlum hljóti að verða eins og venjulegt
talmál þegar útvarpað er samtölum eða við-
tölum, sbr. dæmin hér á undan. En eftir sem
áður er þarna þó líka eðlismunur. Þegar tal-
að er við einhvern (t.d. í hljóðstofu, í síma
eða upptakan fer fram enn annars staðar) er
jafnframt (og reyndar fyrst og fremst)
verið að tala til hlustenda - og hér má
leggja áherslu á til hlustenda, þ.e. ekki við
hlustendur. Fjarlægð er milli talmiðilsins
og hlustandans eins og vant er. Sú fjarlægð
er þó á vissan hátt dulin vegna þess að mál-
farið í samtalinu getur borið mörg einkenni
svokallaðrar nálægðar í samtölum. En ná-
lægðin á aðeins rætur í sambandi tveggja
eða fárra en hlustendur eða áhorfendur eru
fjarlægir þeim sem talast við. Færir dag-
skrárgerðarmenn haga því samtölum þann-
ig, t.d. með inngangi, innskotum eða annarri
stýringu, að hlustendur séu með á nótunum
þótt þeir séu fjarstaddir. Þetta gerum við
ekki í venjulegu samtali þar sem báðir aðilar
eru hluti aðstæðnanna. En útvarpssamtal á
helst ekki að vera eins og slíkt einkasamtal
með vísunum í ótilgreindar upplýsingar sem
hlustandi þekkir ekki.
Annar veigamikill munur á samtölum í
talmiðlum og samtölum utan þeirra er sá að
innbyrðis samband þátttakenda í samtölum
í útvarpi eða sjónvarpi (t.d. samband spyrils
og viðmælanda í samtali) er oft annað en
annars tíðkast í daglegu lífi í samtölum jafn-
ingja. I talmiðlum gerist það oft í samtölum
að annar aðilinn hefur meira vald en hinn í
þeim skilningi að hann velur umræðuefni og
stýrir öllum aðstæðum og mjög oft er annar
aðilinn í hlutverki hins sérfróða en hinn er
að leita sér upplýsinga.
Hlutverk talmiðlamáls í samfélaginu
Talmiðlamál er mjög stór hluti af málheimi
nútímamanna og hefur farið stækkandi.
Ekkert bendir til þess núna að sú þróun
stöðvist eða breytist.
Mál í talmiðlum hefur tvenns konar hlut-
verk í málsamfélaginu: það er samskipta-
tæki og það er fyrirmynd.
Málið er tjáningartæki og eftir því sem
tjáningin er betri og skiljanlegri komast
boðin betur til skila. Slæm málnotkun dreg-
ur athyglina til sín en frá efninu sem verið
4