Málfregnir - 01.12.1998, Blaðsíða 19

BALDUR JÓNSSON
Harmonikuþáttur
Um aðlögun og stafsetningu
A undanfömum ámm hefir aðlögun töku-
orða alloft verið gerð að umtalsefni, en
henni var lengi vel óþarflega lítill gaumur
gefinn. Hér er ekki ætlunin að mæla sérstak-
lega með upptöku nýrra tökuorða, enda þarf
sú aðgerð engrar hvatningar við. En tökuorð
geta átt fullan rétt á sér og farið vel í máli,
og fyrir kemur að hjá þeim verður ekki
komist. Þá er mikils um vert að fella þau
sem best að íslenskum málkröfum. Þeirri
aðgerð eigum við að geta stjómað sjálf.
Tökuorð, sem eiga sér langa sögu í íslensku,
eru sum hver svo kirfilega aðlöguð að fæsta
málnotendur gmnar að þau geti verið útlend
að uppmna, t.d. orðið keðja úr d. kœde. Oft-
ast koma þau samt upp um sig eða vekja
a.m.k. gmn, líkt og útlendingur sem talar
nokkum veginn lýtalaust en getur ekki dulið
erlendan málhreim.
A það hefir verið bent að nýyrðasmíð geti
verið seinleg og fyrirhafnarsöm og árangur-
inn misjafn, og þess em dæmi að nýyrði hafi
legið í þagnargildi áratugum saman áður en
einhverjum þóknaðist að taka það í notkun.
Minna hefir verið hugað að aðlögunarferli
tökuorða, en það getur verið fróðlegt að
fylgja því (sjá t.d. „Nokkur ávaxtaheiti" eftir
Halldór Halldórsson í bók hans, Örlögum
orðanna (1958), b!s. 168-183). Sum falla
umsvifalaust í skorður (skáti úr e. scout),
önnur em að velkjast áratugum saman áður
en landi er náð (rúsína), og sum verða aldrei
eins og fullgildir borgarar í nýju samfélagi
(vídeó). Tökuorð em því ekki síður erfið
viðskiptis en nýyrði því að oft ríkir óvissa
um aðlögun þeirra og stafsetningu.
Stundum era tökuorð í notkun í mis-
munandi tilbrigðum (t.d. kristall, kristallur),
og misgóðum, þannig að eitt tilbrigði er
greinilega betur aðlagað en annað (bridge,
bridds, briss), en stundum getur verið erfitt
að gera upp á milli. Gott dæmi um það er
tökuorðið harmonika. Það hefir tekið á sig
6 mismunandi myndir í rituðu máli síðan
það komst í notkun fyrir um 160 ámm, en
engri þeirra hefir tekist að hrista hinar af sér
í samkeppninni. Myndirnar em (í staf-
rófsröð): harmonika, harmonikka, harmon-
íka, harmónika, harmónikka og harmóníka.
Ósjálfráð aðlögun hefir því ekki skilað af-
dráttarlausri niðurstöðu, og sjálfráð aðlögun
ekki heldur. Þegar spurt er hvemig skrifa
skal er erfitt að finna fræðileg rök fyrir því
að einn kosturinn sé betri en annar. Allar
þessar sex myndir geta vel komið til greina
og endurspegla framburð sem viðgengist
hefir.
Halldór Halldórsson hefir fyrir sitt leyti
reynt að taka af skarið með því að taka orð-
myndina harmónika upp í stafsetningar-
orðabók sína (allt frá 1. útg. 1947 til 4. útg.
1994), en það hefir ekki dugað til. Má því
búast við að enn um sinn verði fleiri en eitt
af þessum tilbrigðum í notkun. Það ætti
reyndar ekki að vera mikið áhyggjuefni ef
öll mega teljast nokkum veginn jafngóð. En
sannleikurinn er sá að mörgum er ami að
breytilegum myndum; þeir vilja hafa eina
lausn en ekki margar. Þess vegna er ómaks-
ins vert að reyna að finna hana. Auk þess
getur komið sér vel, og jafnvel verið nauð-
synlegt, að hafa einn aðalrithátt, ef svo má
að orði komast. Gott dæmi um það verður
nefnt hér á eftir og er tilefni þessara skrifa.
Atkvæðagreiðsla um rithátt
Harmonika er öflugt hljóðfæri og hefir átt
vaxandi vinsældum að fagna. Harmoniku-
leikarar eru orðnir býsna fjölmennir hér á
landi og starfa í félögum um allt land. Þau
mynda svo heildarsamtök sem vom nefnd
19