Skírnir - 01.04.1997, Side 200

194
GUÐNI ELÍSSON
SKÍRNIR
vegg og útkoman er sú að skemmtilegur og einlægur strákur lendir í
öngstræti þar sem ekki verður við snúið. En kannski var honum
aldrei ætluð önnur leið.58
Lestur Gísla er mótaður af móralskri hneigð félagslegra raunsæisbók-
mennta. En þetta raunsæissjónarmið er ekkert sérlega raunsætt í sam-
hengi sögunnar og gefur villandi mynd af eðli og ástæðum geðsjúkdóma.
Viðbrögð Páls við svikum Dagnýjar árétta hversu óheilbrigt
samband þeirra var. Þegar Páll heimsækir hana nóttina eftir ballið otar
hún hnífi að honum og í átökunum stingst hnífurinn næstum í hana
(128-29). Þetta er óviljaverk, en lesandinn getur þó ekki hvítþvegið Pál
því stuttu seinna otar hann hnífi að manni fyrir þá sök eina að svipa til
mannsins sem dansaði við Dagnýju í Tjarnarbúð. Páli er ekki sjálfrátt og
hann er hættulegur sér og öðrum: „En þá skynjaði ég allt í einu þögul
andlitin í kringum mig og örvæntingu mannsins, og vissi að ég var að
gera eitthvað rangt“ (139). Páll sér það aðeins á viðbrögðum viðstaddra
að hegðun hans er óeðlileg og í ljósi þessa ætti lesandinn að skilja að
breyttar tilfinningar Dagnýjar til Páls geti tengst geðveiki hans. Á hún
sér annarra kosta auðið en að slíta sambandinu?
Sannleikskrafan er mikilvægasta orsökin fyrir þversagnakenndum
túlkunarvanda lesandans. Afstaða hans til sögumannsins virðist í senn
styðja þá aðgreiningu sannleika og lygi sem við greinum í rödd engilsins
og geðsjúklingsins og um leið leggja sjónarhornin að jöfnu með því að
tengja uppsprettu listsköpunar báðum þáttum í senn. Þessi samjöfnun
getur ýmist grafið undan sannleiksgildi listarinnar eða gefið henni aukið
vægi eftir því hvort lesandinn greinir hana á forsendum afbyggjandi
íróníu eða sem staðfestingu á því merkingarríka undri sem getur leynst
undir yfirborði allra hluta.
Formgerð sögunnar áréttar þessa togstreitu því lesandinn verður sér
fljótt meðvitaður um þá listrænu ögun og heildarsýn sem liggur að baki
óreiðunni. Sagan herðir frekar á þessari mótsögn með því að láta Pál
segja: „Eg skrifa mitt eigið ritverk. Það verður ekki einsog velskrifaður
skólastíll í lesendadálki dagblaðs, heldur veð ég úr einu í annað, ná-
kvæmlega eftir eigin geðþótta og styðst hvorki við bókmenntaformúlur
né undangengnar geðrannsóknir“ (151). I þessum orðum virðist grafið
undan sannleiksgildi verksins, því geðþótti og óagaður stíll þar sem vað-
ið er úr einu í annað, samræmast illa hugmyndum okkar um skáldverk
hinnar víðu skírskotunar. Á móti kemur að rómantísk hugmyndafræði
hvetur okkur til þess að endurskoða slík sannleiksgildi hefðarinnar.
I formála sínum að þriðju útgáfu Lyrical Ballads (1802) hafnar
Wordsworth gáfnakveðskap 18. aldarinnar sem sótti fyrirmyndir til
58 Gísli Sigurðsson, „Húmor í myrkri og einsemd". DV, 18. desember 1993.