Jökull - 01.12.1967, Qupperneq 62

Á G R I P
STÓRISJÓR OG LANGISJÓll.
Vatnaklasinn milli Skaftár og Köldukvíslar
virðist hafa heitið Fiskivötn til forna. Þeirra
er fyrst getið í Njálu og virðist Fiskivatnanafn-
ið hafa þar miklu víðtækari merkingu heldur
en Veiðivatnanafnið hefur nú á dögum. Fiski-
vötn eru fyrst sýnd á korti Guðbrandar Þorláks-
sonar biskups um 1590. Þar eru þau sýnd sem
4 samtengd vötn með afrennsli til Kúðafljóts.
A korti Þórðar Þorlákssonar biskups frá árinu
1668 eru Fiskivötn sýnd á sama hátt, en auk
þess er Tungnaá á korti Þórðar. Er það í fyrsta
sinn, sem Tungnaá kemur fyrir á korti, og nær
hún þar einungis skammt austur fyrir ármót
sín við Þjórsá. Næsta heimild um Tungnaá er
frásögn Árna Magnússonar frá því laust eftir
1700: „Skaftá og Túná eru eitt vatn, þar þær
koma úr jöklinum (& renna saman hér um
eina hálfa þingmannaleið, í vestur, útsuður, síð-
an Skaftá í suður, Túná í vestur, og í Þjórsá).
Kljúfast um einn sandháls og renna báðar fyrir
sunnan Fiskivötn." Frásögn Árna er að nokkru
leyti í samræmi við hugmyndir Skaftfellinga,
sem fram koma á eldri kortum. Þeir virðast
hafa álitið, að Tungnaá rynni einhvers staðar
í gegnum Torfajökulssvæðið og yfir í Hólmsá
og Ivúðafljót, en aftur á móti er greinilegt, að
Árna er kunnugt um það, að Tungnaá er þverá
við Þjórsá.
Fiskivötn, í sömu merkingu og Veiðivötn hafa
nú, koma fyrst fram hjá Árna Magnússyni. Á
kortum kemur þessi þrengri merking fyrst fram
á korti Peter Raben stiftamtmanns árið 1721.
A korti því, sem Tomas Hans Henrik Knoff
lauk árið 1733, er Tungnaá i fyrsta sinn látin
ná alla leið inn í jökul (Skaftárjökul). Fiski-
vötn sýnir Knoff sem 5—6 aðgreind vötn í klasa
milli Þjórsár og Tungnaár. Á hlutakorti Knoffs
af landinu, kortinu af Skaftafellssýslum, er sýnt
vatn vestast í Skaftárjökli. Sennilega er þar átt
við Langasjó.
Þegar hér er komið sögu er komið fram á
kalda loftslagstímabilið með mun kaldara lofts-
lagi en áður var og tíðum harðindaárum. Kalda
loftslagstímabilið er talið byrja á tímanum
1450—1600, en um 1600 herti mjög á því. Af-
leiðingar þess voru meðal annars þær, að menn
fóru miklu sjaldnar um hina afskekktari staði
hálendisins en áður og þar kom, að fjallvegir
lögðust af að mestu. Þekking manna á staðhátt-
um inni á hálendinu fór minnkandi og örnefni
týndust og rugluðust. Hæmi um þessa hnignun
er m. a. að finna í Ferðabók Eggerts Olafssonar
og Bjarna Pálssonar frá árunum 1752—1757 og
ennfremur í Ferðabók Sveins Pálssonar í lok 18.
aldar.
Stærsta vatnið í Fiskivatnaklasanum var Stóri-
sjór, og þykir okkur rétt að kynna sögu hans
sérstaklega í sambandi við rannsóknir, sem gerð-
ar hafa verið í Tungnaárlægðinni móts við
mynni Lónakvíslar.
Sveinn Pálsson er fyrsti landkönnuðurinn,
sem getur Stórasjóar. Enda þótt hann hafi ekki
komið að honum, þá dregur hann tilvist hans
ekki í efa og lýsir honum sem liverri annarri
staðreynd á sama hátt og öðrum Fiskivötnum.
Megnið af 19. öldinni virðist Stórisjór vera
talinn staðreynd bæði af vísindamönnum og al-
menningi, enda voru engar rannsóknarferðir
farnar um svæðið á þeim tíma.
Björn Gunnlaugsson hefur Stórasjó á korti
sínu, sem kom út árið 1844, en upplýsingasöfn-
un og mælingar á þessu svæði voru gerðar á
árunum 1834—35. Björn kom aldrei til Fiski-
vatna, en heimildarmenn hans um þau eru úr
Rangárvallasýslu. Sá eini, sem er nafngreindur,
er Bjarni Þorvaldsson í Stóra-Dal, ættaður frá
Klofa á Landi.
Upp úr 1880 vaknaði áhugi manna á því að
kanna nánar umhverfi Fiskivatna. Ástæðurnar
til þess voru einkum þær að leita nýrra beiti-
landa og livort fé sækti lengra en smalað var.
Einnig var að vakna hjá mönnum landfræðileg
forvitni og löngun til að kanna Jretta svæði,
sem menn höfðu glatað mestallri vitneskju um
á undangengnum harðindatímum. Var ríkt í
mönnum að fá vitneskju um það, hvort Stóri-
sjór væri til eða ekki. Hafði ekki verið farið
út af hinum troðnu slóðum til Fiskivatna um
langur aldur og Stórasjó hafði enginn séð í
rúma öld. Var því farið að skjóta upp efasemd-
um um Jiað, hvort hann væri til.
Sumarið 1884 var farið í tvær könnunarferðir
til Fiskivatnasvæðisins. Fyrri ferðin var farin
undir forystu P. Nielsens verzlunarstjóra á Eyr-
arbakka, en sri síðari var farin á vegum sýslu-
nefndar Skaftafellssýslu og amtsráðsins til könn-
296 JÖKULL 17. ÁR