Jökull - 01.12.1994, Qupperneq 41

En fargbreytingum jökla lauk ekki með síðasta
jökulskeiði hér á landi. Jöklar jukust mikið á kalda
tímabilinu sem hófst um 1200 AD og lauk um síðustu
aldamót. A þessari öld hafa jöklar hins vegar minnkað
mikið. Vegna hinnar lágu seigju undir landinu ætti
jarðskorpan þegar að hafa brugðist við þessum breyt-
ingum. Búast má við mestum hreyfingum umhverfis
Vatnajökul. I þessari grein er reynt að meta hversu
miklar hreyfingarnar ættu að vera. Auk þess er lýst
mælingum sem fram fóru árið 1991 í Austur-Skafta-
fellssýslu til að ákvarða hreyfingamar.
Fargbreyting Vatnajökuls á þessari öld var metin
með því að bera saman kort frá 1904-1938 og gervi-
tunglamynd frá 1978. Flatarmálsbreytingin var notuð
til að meta rúmmálsbreytinguna og var þá reiknað með
skífulaga jökli. Þykkt jökulsins er þá einfalt fall af
þvermáli hans. Reikna má þykktarbreytingu jökulsins
sem fall af fjarlægð frá miðju hans (2. mynd) og áætla
fargbreytinguna og dreifingu hennar. Gerðir eru
útreikningar fyrir líkan með þykkt fjaðrandi lags á bil-
inu 10-20 km (3. mynd), og seigju undirlagsins á bilinu
1018 - 1020 Pa s (4. mynd). Þykkt fjaðrandi lagsins var
valin með tilliti til mesta dýpis jarðskjálftaupptaka hér
á landi. Neðan þess dýpis má ætla að jarðskorpan sé
ekki stökk eða fjaðrandi, heldur hnígi undir álagi.
Seiga lagið í líkaninu samsvarar því neðri hluta jarð-
skorpunnar og möttlinum undir henni. Líkanreikning-
arnir benda til þess að umtalsvert landris eigi sér stað
um þessar mundir í Austur-Skaftafellssýslu, og að ris-
hraðinn geti numið allt að 2 cm á ári. Hann er talsvert
háður þykkt fjaðrandi lagsins og seigju undirlagsins.
Reiknaður rishraði er nægilega hár til þess að
breytingar ættu að vera mælanlegar með endurteknum
land- og þyngdarmælingum á 5-10 ára fresti. I þessu
skyni voru gerðar frummælingar árið 1991 sem nota
má til síðari viðmiðunar. Notuð var ný tegund land-
mælinga, svokallaðar GPS-landmælingar. Aðferðin
byggist á merkjum sem send eru frá gervitunglum
GPS-leiðsögukerfisins. Viðtækjum fyrir merkin er
stillt upp á nokkrum landmælingapunktum samtímis
og merki frá nokkrum tunglum skráð um tíma. Með
tölvuúrvinnslu og samanburði milli punktanna má
reikna út innbyrðis afstöðu þeirra með mikilli ná-
kvæmni. Ovissa í staðsetningu punktanna er á stærðar-
þrepinu sentimetri, og við hagstæðar aðstæður má enn
minnka hana. Helstu kostir mæliaðferðarinnar, í viðbót
við nákvæmnina, eru þeir að ekki þarf að sjást milli
mælistaðanna, mælingarnar má gera í nánast hvaða
veðri sem er, og mæla má langar vegalengdir án þess
að nákvæmni minnki verulega. Þannig má nú fram-
kvæma mælingar sem áður var ógjömingur að gera
nema með miklum tilkostnaði. Þessi mæliaðferð opnar
nýja möguleika til rannsókna á jarðskorpuhreyfingum.
GPS-landmælingar voru gerðar á neti 10 punkta
sem náði frá jökli til strandar á svæðinu milli Djúpa-
vogs og Breiðamerkursands. Hnit punktanna, bæði
jarðmiðju- og sporvöluhnit, ásamt óvissum eru gefin í
2. og 3. töflu.
Gerðar voru þyngdarmælingar á öllum GPS-
punktunum ásamt allmörgum öðrum punktum, eldri
þyngdarmælingapunktum og hæðarmælingapunktum.
Þyngdargildi eru gefin í 4. töflu. Vísbendingar fund-
ust um breytingar á þyngdarhröðun, sem eru í sam-
ræmi við landris um fáeina millimetra á ári.
JÖKULL, No. 44
39