Jökull - 01.12.1994, Qupperneq 61

þann tíma er ekki vitað. Ekki var þetta jafn og
stöðugur framburður af mó, en stundum talsvert
mikill. Eftir að farið var að nota kerrur á Kvískerjum
(1916) var öðru hvoru sóttur mór að Breiðá, stundum
á tvær til þrjár kerrur í einu en sum árin bar lítið á að
áin bæri fram mó. Dálítið var af lurkum í mónum, en
lítið af stórum stofnum. Breiðamerkurfjall virðist hafa
verið notað fyrir fráfærnalömb eitthvað fram á 18.
öld, sbr. orð sr. Gísla Finnbogasonar í bréfi til Ama
Magnússonar um 1700 um að það verði ekki notað til
lambagöngu því þar girði nú jökull í kring ( Kristian
Kálund, 1914). Isleifur Einarsson segir um Hafrafell
1709 að það hafi verið upprekstrarland; nú óbrúkandi
því allt er komið í jökul. Þetta bendir til að ekki hafi
verið langt um liðið frá því að jöklar gengu saman
framan við fjöllin því menn hafa nokkuð fljótt áttað
sig á að hægt var að reka kindur yfir jökulinn, en það
gæti þó hafa verið verra fyrstu árin.
Þegar jöklamir fóru að ganga fram, hafa þeir vikið
ánum sitt á hvað. Bjöm Pálsson kvaðst hafa séð jökul-
vatn í hverjum einasta farvegi á Breiðamerkursandi
að undanskyldum Nýgræðum og Fitjum frá aldamót-
um til 1940, en oft ekki nema skamma stund í einu í
hverjum farvegi. Líklegt má telja að svipað hafi þetta
verið áður, en nokkur óvissa er samt hvemig gróður-
eyðingin gerðist, hvort árnar rifu niður grassvörðinn
eða huldu hann aur, en það hefur að minnsta kosti
sums staðar gerst. Þegar Fjallsá flutti sig í núverandi
farveg 1936 gróf hún sér djúpan farveg um jökulöldur
og möl. Undir mölinni, um það bil tveim metrum
undir yfirborði reyndist vera jarðlag, sem mun hafa
verið hálft fet að þykkt, en vegna þess að alltaf var
nokkurt vatn yfir því var það aldrei kannað vel. Undir
jökulöldunum nokkru ofar er þunnt jarðlag sem vel er
hægt að athuga þó e.t.v. þurfi að grafa frá því möl sem
hrapað getur úr öldunni.
Þegar Breiðá sameinaðist Fjallsá 1954 gróf hún
sér farveg þvert fyrir framan Breiðamerkurfjall. Þar
kom í ljós þunnt jarðlag sem ætla má að hafi verið
yfirborð lands áður en jökull gekk yfir það. Vel má
því vera að víða megi finna jarðlag með gróðri undir
mölinni ef borað væri. Hugsanlega væri hægt með
skipulegum rannsóknum að rekja þróun svæðisins frá
landnámi til þessa dags, sem mundi að sjálfsögðu
skýra ýmislegt annað.
Lítið er um heimildir um gróðurfar á Breiðar-
merkursandi á fyrri tíð. Þó getur Isleifur Einarsson um
Fjallsfit 1709, og svo vill til að hægt er að vita
nokkum veginn hvar hún var, því til er vitnisburður
frá 1701 um að mörkin milli Fjalls og Kvískerja voru
um vörðu vestast á Fjallsfit, en mörkin munu vera
óbreytt. Meðan Fjallsfit var við líði hlýtur Fjallsá að
hafa runnið nokkuð mikið austar en hún gerði í byrjun
þessarar aldar, sennilega í farvegi í Króknum, en rétt
fyrir aldamótin rann þar hluti Fjallsár og var sú á
nefnd Deildará (sögn B.P.). Vestan við Fjallsfit var
aðal gras- og slægjuland Kvískerja og voru Fitjar sem
Fjallsá og Hrútá hafa nú eytt vestasti partur þess.
Nærri austur við mörkin sem áður getur, héldust tvö
ömefni fram á sjöunda tug síðustu aldar, sem bentu til
að þar hefði áður verið meiri gróður; Langibakki og
Stórasvæða (B.P. eftir móður sinni). Um svipað leyti
var jökullinn að ganga yfir svæði austan við mörkin
vaxið það háum víði að lítið bar á kindum þar. Þegar
sást hvað að fór skóguðu Hofsmenn viðinn sem var á
nokkra hesta.
TILVITNANIR
Blanda I. Fróðleikur gamall og nýr, 1918.
Jón Eyþórsson, 1952. Þættir úr sögu Breiðár. Jökull 2,
17-20.
Kristian Kálund, 1914. Afmælisrit.
Landnámabók.
Njálssaga.
Sveinn Pálsson, 1935. Ferðabók.
Vegna mistaka í prentun 43. árgangs afJökli er grein
þessi endurprentuð.
JOKULL, No. 44
59