Þjóðmál - 01.06.2008, Side 82

80 Þjóðmál SUmAR 2008
sálgreiningu. Freuds. (1856–1939). eins. og.
hún.var.túlkuð.af.Lacan.og.tilvistarheimspeki.
sem.er.að.einhverju.leyti.ættuð.frá.Martin.
Heidegger. (1889–1976). og. að. einhverju.
leyti. frá. Jean-Paul. Sartre. (1905–1980). og.
frönskum.eftirmönnum.hans ..
*
Žižek.talar.um.að.hugmyndafræði.og.órar.
setji. okkur. miklu. meiri. skorður. en. reglur.
og.lög.sem.samfélagið.kannast.við ..Dæmin.
sem. hann. nefnir. frá. Rússlandi. á. dögum.
Stalíns. og. Þýskalandi. undir. stjórn. nazista.
geta.kannski.staðist ..
Í.Sovétríkjunum.á.fjórða.og.fimmta.áratug.
20 ..aldar.—.svo.tekið.sé.öfgakennt.dæmi.—.
var.ekki.bara.bannað.að.gagnrýna.Stalín,.það
lá jafnvel enn strangara bann við því að hafa
orð á þessu banni. og.halda.því.opinberlega.
fram.að.ekki.mætti.gagnrýna.Stalín ..Kerfið.
þurfti. að.viðhalda ásýnd.þess. að.það.mætti.
gagnrýna.Stalín,.ásýnd.þess.að.sú.staðreynd.
að.lítið.færi.fyrir.gagnrýni..[…]..stafaði.ein-
faldlega.af.því.að.Stalín.væri.í.reynd.bestur.
og. hefði. (nánast). alltaf. á. réttu. að. standa ..
Með. orðalagi. Hegels. var. þessi. ásýnd,. sem.
ásýnd,.lykilatriði ..(Bls ..102 .)
Žižek. virðist. álíta. að. í. frjálslyndum. lýð-
ræðissamfélögum. séu. frelsið. og. mann-
réttindin. líka. ásýnd. og. kerfið. viðhaldi.
þessari.ásýnd.án.þess.að. fólk.njóti. frelsis. í.
raun.og.veru.—.órarnir,.hugmyndafræðin.
og. óskráðu. reglurnar. taki. aftur. þau. gæði.
sem.frjálslynd.löggjöf.lofar.fólki ..En.dæmin.
sem. hann. tekur. um. þetta. eru. eiginlega.
öll. úr. kvikmyndum. og. bókmenntum. og.
það.gjarna.úr.verkum.sem.má.að.minnsta.
kosti.efast.um.að.séu.traustar.heimildir.um.
veruleika. venjulegs. fólks .. (Sjá. til. dæmis.
útleggingu. á. kvikmynd. eftir. súrrealistann.
Buñuel. á. bls .. 105 .). Þegar. hann. reynir.
að. búa. til. dæmi. sem. eru. eins. og. tekin.
úr. raunverulegu. lífi. eru. þau. ekki. mjög.
sannfærandi ..Hér.er.eitt:
Gerum. okkur. ögn. hversdagslegri.
kringumstæður.í.hugarlund:.segjum.að.eftir.
harkalega.samkeppni.við.besta.vin.minn.fái.
ég.stöðuhækkunina.sem.við.sóttumst.báðir.
eftir ..Þá.væri.það.háttvísi.af.mér.að.bjóðast.
til. að. hafna. stöðuhækkuninni. svo. hann.
geti. fengið. hana,. en. hann. myndi. á. móti.
sýna. háttvísi. með. því. að. hafna. boði. mínu.
—.með.þessum.hætti. gætum.við. ef. til. vill.
bjargað.vináttu.okkar.[…].En.vandinn.felst.
vitaskuld.í.spurningunni:.Hvað.ef.sá.sem.er.
boðið.það.sem.hann.ætti.að.hafna,.þekkist.
boðið?.[…].Slík.staða.hefur.hörmungar.í.för.
með. sér:. hún. leysir. upp. þá. ásýnd. (frelsis).
sem.með.réttu.tilheyrir.skipan.samfélagsins.
[…].(Bls ..101–2 .)
Vissulega.eru.til.dæmi.þar.sem.menn.virðast.
hafa. val. en.hafa.það. í. reynd.ekki.því. allir.
kostir. nema. einn. leiða. til. hörmunga .. En.
Žižek. virðist,. að. minnsta. kosti. stundum,.
álíta. að. kostir. sem. hafa. neikvæðar.
afleiðingar. af. einhverju. tagi. standi. í. raun.
ekki.til.boða,.að.menn.hafi.ekki.frjálst.val.
nema.þeir.geti.valið.ólíka.kosti.sér.algerlega.
að. kostnaðarlausu .. Sé. þessi. forsenda. gefin.
er.auðvelt.að.fá.það.út.að.frelsið.sé,.í.flestum.
tilvikum,.aðeins.ásýnd ..En.þessi.forsenda.er.
vitaskuld.fráleit ..
Mér.sýnist.eðlilegast.að.greina.þetta.dæmi.
um.vinina.sem.sóttust.eftir.sömu.stöðu.svo.
að.sá.sem.býðst. til.að.hafna.stöðunni. taki.
raunverulega.áhættu ..Hann.býður.hinum.að.
slíta.vináttunni.og.fá.stöðuna,.væntanlega.í.
þeirri.von.að.hinn.velji.vináttuna.og.hafni.
stöðunni .. Hann. tekur. þessa. áhættu. vegna.
þess.að.ef.vel.fer.heldur.hann.bæði.vináttunni.
og.nýfengnu.starfi.(en.tapar.hvoru.tveggja.
ef. illa. fer) ..Hinn.á. raunverulegt.val ..Frelsi.
hans.er.ekki.neitt.sýndarfrelsi.þótt.kostirnir.
kunni. að. vera. harðir. —. hann. getur. tekið.
starfið. og. fórnað. vináttunni,. hann. getur.
bjargað.vináttunni.og.hafnað.starfinu .