Ægir - 01.08.2015, Blaðsíða 16

16
Smári Geirsson, þjóðfélagsfræðingur og fyrrverandi kennari í Nes-
kaupstað, hefur sent frá sér tæplega 600 síðna ritverk sem er ítar-
leg rannsókn á stórhvalaveiðum við Ísland síðan land byggðist og
þar til þær voru bannaðar með lögum árið 1915. Að stærstum hluta
fjallar bókin um hvalveiðar erlendra manna hér við land og starf-
semi hvalstöðvanna sem flestar voru hér í lok 19. og byrjun 20. ald-
ar. Þetta er norska hvalveiðitímabilið á Íslandi, sem svo er stundum
nefnt, en þá settu sig hér niður þarlend hvalveiðifyrirtæki, veiddu
hvali með nýrri tækni og bræddu í stöðvum í landi. Íslendingar voru
langt í frá allir sammála um kosti hvalveiðanna og deildar mein-
ingar bæði meðal almennings og stjórnmálamanna. Enda fór svo
að þær voru stöðvaðar með valdboði. Hitt er ekki síður athyglisvert
hversu gríðarlega umfangsmikil þessi starfsemi var þegar best lét
og hvaða áhrif hún hafði á iðnaðaruppbyggingu sem á eftir fylgdi
sem og tilkomu mótorbáta- og togaraflotans. Að ógleymdum þeim
tekjum sem hvalstöðvarnar skiluðu þeim byggðarlögum sem þær
störfuðu í og nýttust til framfaramála, s.s. vegalagningar, skóla-
bygginga og annarra þarfra samfélagsverkefna.
Tilraunaveiðar á 19. öld
„Hvalveiðar hafa fylgt Íslend-
ingum allt frá upphafi byggðar
hér á landi og grundvölluðust á
þekkingu frá Noregi. Auðvitað
voru þær ekki stórtækar en það
voru hins vegar Baskar sem
fyrstir fóru að stunda hvalveiðar
í atvinnuskyni við landið þegar
þeir tóku að sækja í auknum
mæli hingað norðureftir í upp-
hafi 17. aldar,“ svarar Smári
þeirri spurningu hvenær telja
megi að hvalveiðar hefjist við
Ísland.
Í rannsókn Smára er í fyrsta
skipti fjallað á heildstæðan hátt
um merkilegt tímabil í hval-
veiðisögunni þegar þrjú erlend
fyrirtæki reyndu fyrir sér með
tilraunaveiðum á reyðarhval við
Ísland. Þetta er árabilið 1863-
1872 og komu hingað fyrstir
Bandaríkjamenn undir forystu
Thomas Welcome Roys og
Gustafus Adolphus Lilliendahls.
Sá fyrrnefndi var skipstjóri á
Reindeer, þriggja mastra bark-
skipi frá New York sem kom til
Reyðarfjarðar árið 1863. Roys
þessi hafði kynnt sér staðhætti
hér á landi, hafði trú á Aust-
fjörðum sem útgerðarsvæði til
hvalveiða og að þær gætu orð-
ið öflugur atvinnuvegur á Ís-
landi. Leyfi fékk hann frá dönsk-
um yfirvöldum til veiðanna á Ís-
landi og varð fúslega við því
skilyrði þeirra að gerast íslensk-
ur borgari.
Roys skipstjóri hafði sjálfur
hannað nýja gerð af hvalabyssu
sem hann kallaði eldflaugar-
byssu en hún hafði þá sérstöðu
að skutullinn var með við-
hengdu sprengjuoddi sem ætl-
Stórhvalaveiðar við Ísland til 1915:
Merkur kafli
í íslenskri
atvinnusögu
- segir Smári Geirsson, þjóðfélagsfræðingur
um rannsókn sína á hvalveiðum við Ísland
í lok 19. og byrjun 20. aldar
Æ
g
isv
iðta
lið