Dagblaðið Vísir - DV - 16.10.2015, Blaðsíða 22

Helgarblað 16.–19. október 201522 Umræða
Það á að kenna krökkum kvæði
Þ
að var í fréttum um daginn,
og varð af nokkur umræða,
að minni fólks færi hrakandi;
það gæti ekki munað ótal
símanúmer eins og það gerði
til skamms tíma. Trúlega er það rétt
að minni fólks hraki því meir sem það
þarf að kunna færra utan að, en þessi
þróun með símanúmerin er svosem
ekki óvænt; menn muna það sem
þeir þurfa að muna, en gleyma því
sem verður að teljast óþarfur fróð-
leikur, eins og talnarunur sem segja
okkur ekkert meira
en það. Þetta dæmi
með símanúmerin
segir okkur reynd-
ar ýmislegt fleira,
sem marga hafði þó
jafnvel áður grunað,
að minni starfar á
öðrum brautum hjá
fólki sem ekki þarf
að hafa nauðsyn-
legar upplýsingar
tiltækar í höfðinu,
eins og símanúmer.
Tæknin, með farsím-
um sem geyma þessi
númer og allir hafa
í vasanum, gerir
þannig páfagaukalærdóm óþarfan og
við það hverfur hann.
Önnur tækni, sem hafði á sínum
tíma miklu meiri áhrif í þessa átt, var
auðvitað ritmál og lestrarkunnátta.
Og þegar það er haft í huga skilst
okkur margt miklu betur, eins og til
dæmis hvers vegna minni manna
var á ýmsum sviðum miklu traustara
áður en bylting ritlistarinnar breytti
heiminum, og í því ljósi má til dæmis
skoða miðaldarit Íslendinga, þar sem
sál okkar og saga er geymd.
Satt og logið
Það er kannski óþarfi að rifja það
upp, en þar til fyrir svona hálfri til
einni öld, þá trúðu því margir að hin-
ar svonefndu Íslendingasögur væru
„sannar frásagnir“; þ.e.a.s. að hvert
orð og hvert atvik hefði gerst eins og
þar er lýst; þetta álitu hinir svonefndu
„sagnfestumenn“. Þar sem blasti við
flestu því fólki sem hugsaði mál-
in að slík kenning væri mjög greini-
lega röng af ýmsum ástæðum, þá risu
menn upp á móti og fullyrtu hið al-
gerlega gagnstæða:
að þessar sögur
væru hreinræktaður
skáldskapur frá rót-
um. Þannig segir til
dæmis ekki minni
maður en Halldór
Laxness í annars
frábærum eftirmála
við Helgafellsút-
gáfu Grettissögu að
trúlega hafi Grettir
þessi aldrei verið
til og jafnvel ekki
nokkur maður
með því nafni.
Rök þessara
manna um alger-
an upspuna byggði meðal annars á
því hvernig minni fólks starfar í þjóð-
félagi ritaðra heimilda. Menn spurðu
einfaldlega: hvað myndi nútímafólk
vita, ef við hefðum ekki um það bæk-
ur og skráðar heimildir, hvað gerðist
og hver sagði hvað fyrir tveimur eða
þremur öldum? En þarna er auðvit-
að mikill munur á. Sem dæmi má
taka að nú á dögum er engin þörf á
að læra utan að heilu lagabálkana
– það er nóg að kunna að fletta upp
í þeim; þótt reyndar séu til minnis-
góðir lögspekingar sem geta romsað
miklu upp. En fyrir tíma ritmáls stóð
hinsvegar og féll regla í samfélagi
með því að einhver kynni lögin. Og
stálminnugir menn voru látnir læra
þau – eflaust voru valdir út til þess
skýrir krakkar og byrjað að kenna
þeim frá unga aldri. Þjóðveldislög-
in íslensku voru löng og flókin; Grá-
gás var skráð síðar og fæst í prentuð-
um bókum, fyrir þá sem vilja glöggva
sig á þessu. Og lögin voru þulin upp
á hverju Alþingi; það er ekki víst að
sami maðurinn hafi farið með þau
öll. En þeir sem kunnu lögin og þuldu
þau upp voru kallaðir „lögsögu-
menn“ og voru ákaflega mikilvægir
þjóðfélagsþegnar.
Það sem þarf að muna
Annað sem var mikilvægt að muna
snerist um sjálft landnámið – hver
hafði numið land, og hvar. Vitneskjan
um slíkt var auðvitað á við veðbók
á okkar tímum; eignarhald fólks
og ætta á tilteknum landareignum
byggðist á vitneskjunni um þetta. Og
ekki er ástæða til að efa að þetta hafi
skilvísir menn og konur verið látin
leggja á minnið, frá kynslóð til kyn-
slóðar, og að þau hafi þurft að muna
þetta rétt. Enda eru fyrstu bækur sem
skrifaðar eru á íslensku nákvæm-
lega sá fróðleikur: Landnáma og Ís-
lendingabók Ara fróða. Í anda þeirra
hugmynda sem ég gat um áðan, að
mestallt sem sagt væri um horfna
tíð í íslenskum miðaldabókum; það
sem sagt væri um menn og atburði
sem uppi voru á tíundu öld og skrif-
að var þrjú hundruð árum síðar, væri
hreinn uppspuni og að engu hafandi,
þá komu líka upp um það kenningar
á liðinni öld að Landnáma væri hrein
og klár lygi, jafnvel einhver pólitísk
eftiráskýring voldugra ætta á seinni
tímum til að réttlæta yfirráð þeirra
yfir dölum og fjörðum. Ein slík tilgáta
var hin svonefnda „náttúrunafna-
kenning“ og gekk út á að nafngreind-
ir landnámsmenn hefðu aldrei verið
til, og öll þau örnefni í landinu sem
vísuðu til þeirra mætti skýra með ein-
hverjum náttúrufyrirbrigðum á við-
komandi stað.
En hvað með Vínland?
Fyrir þá sem enn halda að frásagnir
af landnámi og landafundum á vík-
ingaöld séu meira eða minna tilbún-
ingur seinni tíma fólks, er rétt að rifja
upp sögurnar um Vínland í vestri.
Það var mjög útbreidd skoðun að þær
sögur væru í besta falli óljós orðróm-
ur eða jafnvel hrein ágiskun: það er
alltaf eitthvað land enn vestar. Og
það þótti í það minnsta hálfhlægilegt
að trúa eins og nýju neti bókum sem
voru skrifaðar meira en tveimur öld-
um síðar um hinar hugsanlegu ævin-
týraferðir Leifs heppna og þess fólks.
En svo sönnuðu fornleifarnar í
L'anse aux meadows á Nýfundna-
landi að víkingarnir voru þar, og
rannsóknir t.d. Páls Bergþórssonar
sýna líka að það sem er skráð í bæk-
ur eins og Grænlendingasögu og Ei-
ríkssögu rauða um siglingar og lands-
hætti þar vestra er meira og minna
hárrétt. Og þessvegna er nær engin
ástæða til að rengja í stórum dráttum
frásagnir skyldra bóka um landnám
og landnámsmenn Íslands.
Það hætti að vera í tísku að
muna eitthvað
Það þarf ekki lengur að muna svona
lagað, geyma það í huga hinna
stálminnugu, og nú síðast þurfum
við ekki einu sinni að muna síma-
númer, svo að ekki er nema von að
hæfileika fólks til að geyma í hug sér
hafi hrakað. Og það þarf að sporna
við því. Þegar ég var í barnaskóla
tíðkaðist enn að láta okkur krakk-
ana læra hitt og þetta utanað; með-
al annars margföldunartöfluna, sem
Benedikt Gröndal kallar, í ævisögu
sinni, Dægradvöl, skítaþulu. En hitt
Einar Kárason rithöfundur skrifar
Þér að segja
„… þá var talið miklu
mikilvægara að
kenna fólki skilning frekar
en að láta það romsa upp
þulum sem það kannski
botnaði ekkert í. En þetta
held ég að hafi verið
regin misskilningur.
Halldór Laxness „Segir í annars frábærum eftirmála við Helgafellsútgáfu Grettissögu að
trúlega hafi Grettir þessi aldrei verið til og jafnvel ekki nokkur maður með því nafni.“
Mynd LjóSMyndaSafn REyKjaVíKuR
Matthías jochumsson
„Þá lærði maður langa
bálka eins og Grettisljóð
Matthíasar.“
Egill býr sig undir
hólmöngu við
Berg-Önund
Málverk eftir
Johannes Flintoe.
Sími 568-5556 www.skeifan.is
Eysteinn Sigurðsson
Löggiltur fasteignasali / Sími: 896-6000
eysteinn@skeifan.is / skeifan.is
Magnús Hilmarsson
Sölumaður / Sími: 896-6003
magnus@skeifan.is / skeifan.is
Sigurður Hjaltested
Löggiltur fasteignasali / Sími: 821-5400
sigurdur@skeifan.is / skeifan.is
Föst
söluÞÓKNuN
1% með vsk.Vegna mikillar sölu vantar allar stærðir eigna á skrá
Eysteinn Sigurðsson
Löggiltur fasteignasali / Sími: 896-6000
eystei n@skeifan.is / skeifan.is
Magnús Hilmarsson
Sölu aður / Sími: 896-6003
magnus@skeifan.is / skeifan.is
Sigurður Hjaltested
Löggiltur fasteignasali / Sími: 821-5400
sigurdur@skeifan.is / skeifan.is