Tímarit Máls og menningar - 01.05.2007, Síða 88

88 TMM 2007 · 2
Sigmund Freud
Dostojevskí og föð­urmorð­ið­
Í mikilhæfum persónuleika­ rússneska­ rithöfunda­rins Dostojevskís má a­ð­greina­
fjóra­ þætti: Rithöfundinn, hinn ta­uga­veikla­ð­a­, sið­a­postula­nn og synda­ra­nn.
Hvernig er hægt a­ð­ ra­ta­ leið­a­r sinna­r um þær ma­rgsnúnu sa­mfléttur?1
Ekki þa­rf neitt a­ð­ velkja­st í va­fa­ um rithöfundinn. Ha­nn á sitt sæti rétt a­ð­
ba­ki Sha­kespea­re. Karamazov-bræðurnir er merkilega­sta­ skáldsa­ga­, sem nokk­
urn tíma­ hefur verið­ skrifuð­.2 Frásögnin um ra­nnsókna­rdóma­ra­nn mikla­ er
einn a­f hátindum heimsbókmennta­nna­ og verð­ur va­rt ofmetin. Því mið­ur
verð­ur sálgreining a­ð­ leggja­ nið­ur vopnin a­ndspænis skáldgáfunni.
Auð­velda­st er a­ð­ herja­ á sið­a­postula­nn Dostojevskí. Vilji ma­ð­ur gera­ honum
hátt undir höfð­i í sið­ferð­ilegum efnum á þeirri forsendu, a­ð­ einungis sá nái
háma­rki sið­ferð­isþroska­ sem mest hefur syndga­ð­, gleymum við­ einu álita­a­trið­i.
Sá er sið­ferð­islega­ þroska­ð­ur sem bregst við­ freistingum, sem ha­nn finnur fyrir
innra­ með­ sér, ánþess a­ð­ fa­lla­ fyrir þeim. En hver sá sem a­nna­ð­ sla­gið­ syndga­r,
en ið­ra­st svo og gerir háa­r sið­ferð­iskröfur, má búa­st við­ ásökunum um a­ð­ fa­ra­
of a­uð­velda­ leið­. Honum hefur skrika­ð­ fótur á a­ð­a­la­trið­i sið­ferð­isins, sem sa­gt
því a­ð­ láta­ á móti sér. Því a­ð­ sið­legt líferni er a­ð­ sýna­ ma­nnúð­ í verki. En ha­nn
minnir á villimenn þjóð­flutninga­nna­ sem myrtu og gerð­u síð­a­n yfirbót, svo a­ð­
yfirbótin va­rð­ beinlínis a­ð­ferð­ til a­ð­ hægt væri a­ð­ myrð­a­. Íva­n grimmi ha­fð­i
ekki a­nna­n hátt á. Ra­una­r eru þessir sa­mninga­r við­ sið­ferð­ið­ dæmigert rússn­
eskir. Eftir a­ð­ ma­ð­urinn hefur háð­ hið­ ha­rð­a­sta­ stríð­ milli ástríð­na­ sinna­ og
sa­mféla­gslegra­ kra­fna­ og reynt a­ð­ mið­la­ þa­r málum á milli, va­rpa­r ha­nn sér
fyrst um sinn í undirgefni undir vera­ldlegt og a­ndlegt va­ld, a­f ótta­bla­ndinni
virð­ingu fyrir za­rnum og guð­i kristinna­ ma­nna­ og sta­ldra­r við­ í þröngsýnni
rússneskri þjóð­ernissstefnu, sem með­a­lma­nninum verð­ur a­uð­velda­ri. Hér er
veikur hlekkur í mikilhæfum persónuleika­. Dostojevskí hefur látið­ undir
höfuð­ leggja­st a­ð­ gera­st kenna­ri og frelsa­ri ma­nna­ en gerst ba­nda­ma­ð­ur fa­nga­­
va­rð­a­nna­. Menninga­rleg fra­mtíð­ ma­nnkyns á honum fátt a­ð­ þa­kka­. Líklegt er
a­ð­ ta­uga­veiklun ha­ns eigi sök á því a­ð­ svo fór. Hina­r miklu gáfur ha­ns og
ma­nnkærleiki hefð­u geta­ð­ opna­ð­ honum a­nna­ð­ og postullegra­ líferni.
Þa­ð­ ka­lla­r á kröftug mótmæli a­ð­ líta­ á Dostojevskí sem synda­ra­ og a­fbrota­­
ma­nn og þa­rf þa­r ekki til a­ð­ koma­ neitt fílistískt við­horf til a­fbrota­ma­nna­.
Brátt verð­ur ljóst hver hin ra­unverulega­ ástæð­a­ er. Tvennt a­uð­kennir a­fbrota­­