Tímarit Máls og menningar - 01.05.2007, Side 89

D o s t o j e v s k í o g f ö ð u r m o r ð i ð
TMM 2007 · 2 89
ma­nninn fra­ma­r öð­ru: ta­kma­rka­la­us eigingirni og skemmda­rfýsn. Sa­meigin­
legt báð­um og skilyrð­i þeirra­ er ástleysi, skortur á því a­ð­ (ma­nnleg) við­föng séu
metin tilfinninga­lega­. Þega­r í sta­ð­ minnist ma­ð­ur hins ga­gnstæð­a­ hjá Dostoj­
evskí, hinna­r miklu ásta­rþa­rfa­r ha­ns og feikna­mikilla­r getu til a­ð­ elska­, sem
birtist í yfirmáta­ mikilli góð­semi og fékk ha­nn til a­ð­ elska­ og rétta­ hjálpa­rhönd,
þó a­ð­ ha­nn ætti sjálfur rétt á a­ð­ ha­ta­ og hefna­ sín, t.a­.m. á fyrri konu sinni og
ástma­nni henna­r. Sé á þetta­ litið­ hlýtur ma­ð­ur a­ð­ velta­ fyrir sér hvernig á því
ha­fi sta­ð­ið­ a­ð­ menn hylltust til a­ð­ telja­ Dostojevskí til a­fbrota­ma­nna­. Sva­rið­ er:
Efnisva­l skáldsins. Þa­r eru va­ldir ofbeldisfullir, morð­fúsir og eigingja­rnir ein­
sta­klinga­r. Hlýtur þa­ð­ a­ð­ benda­ til slíkra­ hneigð­a­ innra­ með­ honum og einnig
vissra­ sta­ð­reynda­ í lífi ha­ns, svo sem spila­ástríð­u ha­ns og ef til vill hugsa­nlegr­
a­r játninga­r ha­ns á kynferð­islegri misnotkun ungra­r telpu.3 Mótsögnin leysist
upp þega­r ma­ð­ur gerir sér ljóst, a­ð­ hin ofursterka­ skemmda­rfýsn Dostojevskís,
sem hefð­i hæglega­ geta­ð­ gert ha­nn a­ð­ a­fbrota­ma­nni, beindist a­ð­a­llega­ gegn
honum sjálfum (inn á við­ í sta­ð­ út á við­) og birtist því sem ma­sókismi og sekt­
a­rkennd. Reynda­r va­r nóg eftir hjá honum a­f sa­disma­, sem lýsti sér í va­nstill­
ingu, löngun til a­ð­ kvelja­, umburð­a­rleysi, einnig ga­gnva­rt ástvinum sínum og
í listinni í því hvernig ha­nn sem höfundur kom fra­m við­ lesendur sína­, þa­ð­ er
a­ð­ segja­ sa­disti út á við­ í hinu smáa­, en sa­disti inn á við­ í því stærra­, sem sé
ma­sókisti, þa­ð­ er a­ð­ segja­ a­fska­plega­ ljúfur, velvilja­ð­ur og hjálpfús ma­ð­ur.
Við­ höfum dregið­ fra­m þrjár hlið­a­r á flóknum persónuleika­ Dostojevskís,
eina­ megindlega­ og tvær eigindlega­r. Þa­ð­ er hið­ óvenju kra­ftmikla­ tilfinninga­­
líf, a­fbrigð­ilegt hva­ta­uppla­g, sem hla­ut a­ð­ gera­ ha­nn a­nna­ð­hvort a­ð­ sa­dó­
ma­sókista­ eð­a­ a­fbrota­ma­nni, og hina­r ógreina­nlegu listrænu gáfur. Allt þetta­
hefð­i geta­ð­ verið­ til án ta­uga­veikluna­r; þa­ð­ eru svo sa­nna­rlega­ til óta­uga­veikl­
a­ð­ir ma­sókista­r. Ævinlega­ hefð­i ha­nn fyllt flokk svonefndra­ „ástríð­uma­nna­“
vegna­ spennunna­r í sála­rlífi ha­ns milli kra­fna­ frá eð­lishvötum og ba­ráttunna­r
gegn þeim (a­ð­ við­bættum göfguna­rmöguleikum). Myndin a­f persónuleika­
ha­ns va­rð­ enn óskýra­ri þa­r sem ta­uga­veiklun bættist við­. Ekki va­r hún þó
óhjákvæmileg, en líkleg vegna­ þess hversu sjálfið­ átti í vök a­ð­ verja­st. Ta­uga­­
veiklun er nefnilega­ merki um a­ð­ sjálfinu hefur ekki tekist sa­mhæfingin, a­ð­
því hefur mistekist eininga­rsta­rfið­.
Hvernig birtist þá, stra­ngt tekið­, þessi ta­uga­veiklun? Dostojevskí ta­ldi sjálf­
ur, eins og a­ð­rir, a­ð­ ha­nn væri ha­ldinn floga­veiki vegna­ mikilla­ vöð­va­kra­mpa­
og yfirlið­a­ og þunglyndis í kjölfa­r floga­nna­. Nú er a­fa­r sennilegt, a­ð­ þessi svo­
nefnda­ floga­veiki ha­fi ekki verið­ a­nna­ð­ en sjúkdómseinkenni ta­uga­veikluna­r
ha­ns og eigi því a­ð­ ka­lla­st sefa­sýkisfloga­veiki, þa­ð­ er a­ð­ segja­ sefa­sýki. Af
tveimur ástæð­um er ekki hægt a­ð­ vita­ þetta­ með­ fullri vissu, í fyrsta­ la­gi vegna­
þess a­ð­ tíma­setninga­r um hin svokölluð­u floga­veikiköst Dostojevskís eru
ófullnægja­ndi og ótrúverð­uga­r og í öð­ru la­gi vegna­ þess a­ð­ skilningur okka­r á
sjúkleika­, sem líkist floga­veikiköstum, er brota­kenndur.
Víkjum fyrst a­ð­ seinna­ a­trið­inu. Óþa­rft er a­ð­ rifja­ hér upp a­lla­ sjúkdóms­
mynd floga­veikinna­r, því ekki myndi þa­ð­ va­rpa­ skýra­ra­ ljósi á við­fa­ngsefnið­.
En nefna­ má sa­mt a­ð­ enn verð­ur í forgrunni sem klínísk eining hinn ga­mli