Fréttatíminn - 14.05.2016, Blaðsíða 8

Maðurinn
er næsti
loftsteinn
Jörðin hefur gengið í gegnum
fimm útrýmingarskeið frá
upphafi lífs á jörðinni. Nú
virðist sjötta útrýmingin vera
farin af stað - nú af manna-
völdum.
Helgi Hrafn Guðmundsson
ritstjorn@frettatiminn.is
Líf hefur þrifist á jörðu í að minnsta
kosti 3,5 milljarða ára. Á þessum
langa tíma hafa dunið á ýmsar hörm-
ungar. Lífið hefur fimm sinnum
gengið í gegnum gríðarmikla útrým-
ingu þar sem stór hluti allra tegunda
dó út. Á þessum ögurstundum var
jafnvægi jarðar svo raskað, af ólíkum
ástæðum á hverjum tíma, að nán-
ast öllum lífverum jarðar var steypt
í glundroða. Eldgos, gríðarmiklar
ísaldir og loftslagsbreytingar höfðu
stundum þessi áhrif. Síðasta útrým-
ing af þessu tagi varð, eins og margir
vita, fyrir um 66 milljón árum þegar
loftsteinn rakst á jörðina og þurrkaði
út risaeðlurnar. Og ekki bara þær,
heldur um 75% af öllum dýra- og
plöntutegundum jarðar. Það er erfitt
að ímynda sér að jörðin eigi við slík-
ar hamfarir að stríða núna.
Margir líffræðingar og aðrir vís-
indamenn telja samt að nú fari í
hönd sjötta stóra útrýmingin á jörðu.
Við mannfólkið erum því loftsteinn-
inn í þetta skipti. Mannkynið hefur
komið lífríkinu úr jafnvægi, nánast
hvar sem niður er komið á jörðinni.
Til dæmis með því að færa lífverur
til vistkerfa þar sem þær eiga ekki
heima, með því að eyðileggja bú-
svæði og nú á síðustu áratugum með
gríðarlega hröðum loftslagsbreyting-
um. Efnasamsetning hafsins breytist
nú ört vegna mannsins. Við ofveið-
um, höggvum niður skóga og breið-
um einhæfa landbúnaðarhætti okk-
ar yfir gervalla plánetuna. Og svo
framvegis. Mannkynið hefur mót-
að jörðina gríðarlega á skömmum
tíma og það hefur áhrif á alla aðra
farþega á henni. Og nú er talið að 20-
50% allra lífvera verði þurrkaðar út í
lok þessarar aldar. Sumir ganga svo
langt að segja að 75% þeirra hverfi
áður en yfir lýkur. Nýleg rannsókn
hefur til dæmis sýnt fram á að dýra-
tegundir útrýmast 100 sinnum
hraðar nú en í venjulegu árferði á
hnettinum. En þá er einungis tekið
tillit til þeirra tegunda sem við vitum
af og höfum skráð. Því mannkynið
á enn eftir að uppgötva mýmargar
tegundir lífvera, til dæmis á hafs-
botni og djúpt í frumskógum, sem
sumar munu deyja út af okkar völd-
um áður en við sjáum þær.
Spennubók um skelfilega atburði
Bandaríski blaðamaðurinn Eliza-
beth Kolbert, sem meðal annars
skrifar fyrir The New Yorker, sendi
frá sér bókina The Sixth Extinction,
sem fjallar um þennan óhugnanlega
veruleika sem maðurinn virðist ým-
ist leiða hjá sér í stórum stíl eða veit
hreinlega ekki af. Bókin hlaut Pulitz-
er-verðlaunin árið 2015. Höfundur
ferðast víða um heim, þ.á m. til Ís-
lands og kemst að ólíkum birtingar-
myndum útrýmingarinnar með
hjálp fræðimanna. Bókin er einkar
auðveld aflestrar, nokkurs konar
spennubók um vanda sem við vit-
um fæst af, en tökum mörg þátt í að
skapa á einn eða annan hátt. Kol-
bert, sem sjálf er ekki vísindamaður,
útskýrir flóknar kenningar og tilgát-
ur, sem fræðimenn hafa rannsakað
á síðustu árum, á einfaldan og að-
gengilegan hátt.
Útrýming hófst snemma
Um daginn fór ég á náttúru-
gripasafnið í Buenos Aires í Argent-
ínu. Það er til húsa í stórri og gamalli
byggingu sem nú er sumpart í niður-
níðslu. Í dimmum sölum hennar er
hægt að skoða ýmsa gamla muni,
rykugar furðuskepnur Suður-Am-
eríku sem voru uppstoppaðar ein-
hvern tímann á þarsíðustu öld og að
því er virðist endalaus glerborð með
risastórum fölnuðum fiðrildum og
flugum. Í þessum nokkuð drunga-
legum húsakynnum er líka salur þar
sem gríðarstórar beinagrindur eru
til sýnis. Við fyrstu sýn mætti halda
að þetta séu eldfornar risaeðlur. En
þetta eru hins vegar beinagrindur af
spendýrategundum sem uppi voru
fyrir um sjö til tíu þúsund árum og
voru á stærð við fíla.
Þetta eru hin svokölluðu jarðleti-
dýr, skyld letidýrum nútímans, en
þau bjuggu á sléttum Suður-Ame-
ríku í hundruð þúsund ára. Þegar
menn mættu á svæðið fyrir um 10
þúsund árum urðu þessar tegundir
fljótlega útdauðar. Svo virðist sem
mannkynið hafi strax og það óx úr
grasi og breiddist út um hnöttinn
farið að ofveiða dýr og ógnað jafn-
vægi á hverjum stað. Beinagrindurn-
ar á safninu sem ég skoðaði fundust
margar á 18. öld og í byrjun þeirrar
nítjándu. Á þeim árum vissu menn
ekki hvaða furðuskepnur þetta voru
eiginlega. Því í fyrsta lagi var hug-
takið um út-
rýmingu ekki
til, eins og
Kolbert rek-
ur í bók
sinni.
Útrýming dýra ekki þekkt
Margir héldu því að slíkar fornar
beinagrindur hlytu að vera af skepn-
um sem enn römbuðu einhvers stað-
ar í óbyggðum. Á átjándu öld fund-
ust gríðarstórar tennur og bein í
Ohio í Bandaríkjunum sem virtust
vera af afrískum fíl. Þessar leifar röt-
uðu síðar á borði franska dýra- og
líffærafræðingsins Georges Cuvier,
sem starfaði í upphafi nítjándu aldar
á franska náttúrusögusafninu í París
og safnaði þar skrokkum af furðu-
dýrum. Cuvier uppgötvaði að beinin
og tennurnar væru ekki af fíl held-
ur af dýri sem væri einfaldlega ekki
til lengur, tegund sem hefði dáið
út. Það var í fyrsta sinn sem kenn-
ing var lögð fram um að útrýming
væru yfirleitt möguleg. Dýrið var
mastodon, norðuramerískt afbrigði
fíls, sem vísindamenn vita nú að var
uppi fyrir um 10 þúsund árum og er
talið hafa dáið út af mannavöldum,
rétt eins og jarðletidýrin.
Cuvier smíðaði í kjölfarið tilgátu
sem kölluð hefur verið hamfara-
kenningin. Hörmulegar náttúru-
hamfarir hefðu endrum og eins í
sögunni gengið yfir jörðina og eytt
meginhluta lífsins. Guð hefði þannig
lagað ýmis mistök sem hann hefði
gert í sköpunarverkinu. Margar
tegundir hefðu dáið út og aðrar
komið í staðinn. Hann útskýrði þó
ekki hvernig tegundirnar hefðu
orðið til og taldi alls ekki að þær
hefðu þróast.
Elizabeth Kolbert, blaðamaður hjá The New
Yorker og bók hennar „Sjötta útrýmingin“.
Mynd | elizabethkolbert.com.
Froskur á förum. Panama-gullfrosk-
urinn var fyrir aðeins áratug síðan al-
geng tegund í Panama. Fyrir nokkrum
árum fór tegundin að hverfa og er talin
í bráðri útrýmingarhættu. Ástæðan fyr-
ir þessum örlögum hefur verið rakin til
sveppasýkingar sem kom til landsins
með varningi. Einangrað dæmi sem
segir þó margt um vistkerfisvandamál
sem fylgja umstangi mannsins um
heim allan.
Mynd | Wikipedia.
Nánast aldauða. Aðeins
örfáir einstaklingar eru eftir
af Súmötru-nashyrningum.
Stórar dýrategundir eru
nánast alls staðar í útrým-
ingarhættu. Sagan sýnir að
maðurinn hefur komið fjöl-
mörgum stórum tegundum
fyrir kattarnef síðan hann
kom fram á sjónarsviðið.
Opið virka daga kl. 10–18, laugard. kl. 11–14, sunnud. lokað
Rau›arárstígur 14 · sími 551 0400 · www.myndlist.is
Við leitum að
listaverkum
erum að taka á móti verkum á næsta listmunauppboð
Við leitum að verkum eftir frumherjana í íslenskri myndlist. Sérstaklega eftir
Ásgrím Jónsson, Jóhannes S. Kjarval, Kristínu Jónssdóttur, Louisu Matthíasdóttur,
Þórarinn B. Þorláksson, Svavar Guðnason og Nínu Tryggvadóttur.
Ennfremur er mikil eftirspurn eftir verkum Georgs Guðna, Kristjáns Davíðssonar,
Gunnlaugs Blöndal og Gunnlaugs Scheving.
Áhugasamir geta haft samband í síma 551-0400
8 | FRÉTTATÍMINN | HELGIN 14. MAÍ–16. MAÍ 2016