Fréttatíminn - 14.05.2016, Blaðsíða 10

Geirfuglinn og Darwin
Breski jarðfræðingurinn Charles
Lyell hafnaði hamfarakenningu
Cuviers og bægði frá hugmyndum
manna um Nóaflóð og aðrar biblíu-
legar hamfarir. Hann taldi að jörðin
væri mótuð á löngum tíma með hæg-
fara breytingum - sem er auðvitað
rétt ályktun, en hann gekk svo langt
að halda því fram að engar óvæntar
hörmungar gætu átt sér stað. Undir
þetta tók Charles Darwin, sem leit
mjög upp til Lyells og smíðaði í kjöl-
farið þróunarkenninguna. Darwin
taldi að útdauði tegunda svo hæga
að ómögulegt væri fyrir menn að
verða vitni að þeim. Ef ákveðin
jarðlög sýndu fáa steingervinga frá
ákveðnu skeiði í fyrndinni, þýddi
það einungis að þeir hefðu skemmst
en ekki að tegundirnar hefðu horf-
ið. Á meðan þróunarkenningin átti
eftir að auka skilning manna á hvers
vegna tegundir koma og fara – og
auðvitað breyta líffræðinni um ald-
ur og ævi – var þessi tregða Darwins
við að skilja að útdauði tegunda
er mun algengari en svo, nokkuð
athyglisverð. Sérstaklega því að á
sama tíma bárust fréttir frá Íslandi
af því að geirfuglinn væri útdauður
en mikið var skrifað um þann atburð
í bresku fræðasamfélagi.
Hamfarakenning aftur vinsæl
Einn kafli í bók Elizabeth Kolbert
fjallar um ferð hennar í Eldey
þar sem síðasta
geirfugla-
parið
var fellt árið 1844. Í honum veltir
hún fyrir sér þeirri kaldhæðnislegu
tilviljun að geirfuglinn hafi verið sú
lífvera sem dó út á sama tíma og
vísindamenn áttuðu sig fyrst á því í
raun og veru að útrýming væri nokk-
uð algengt fyrirbæri. Það var ekki
fyrr en um 1980 að áhugi vísinda-
samfélagsins á hamfarakenningum
jókst aftur. Þá settu feðgarnir Luis
og Walter Alvarez fram kenningu
um að loftsteinn, sem rekist hefði
á jörðina fyrir 66 milljónum ára og
skilið eftir sig ummerki á Yucatán-
-skaga í Mexíkó, hefði grandað risa-
eðlunum og þurrkað út margar aðr-
ar tegundir. Síðan þá hefur verið
nokkuð almennt samþykkt á meðal
fræðimanna að lífið á jörðinni ein-
kenndist af löngum og „leiðinleg-
um“ tímabilum sem stundum séu
rofin með gríðarlegum hamförum.
Maðurinn breytir jörðinni
Það er kannski ekki skrýtið miðað
við þessa hugmyndasögu – sem er
hér auðvitað aðeins sögð á hunda-
vaði – að mannkynið sé nú fyrst að
vakna við þann óþægilega draum
að það sé sjálft að skapa svo gríðar-
legan vanda. Bók Elizabeth Kol-
bert fjallar í meginatriðum um að
„sjötta útrýmingin“ sé hin hliðin á
sama peningi og loftslagsmálin. Frá
því iðnbyltingin hófst hefur mann-
kynið ekki aðeins breytt andrúms-
loftinu með því að brenna olíu og kol
og losa þannig koldí-
oxíð, heldur
líka lífrík-
inu
sjálfu með margvíslegum hætti. Á
sama hátt og erfitt sé að bregðast við
loftslagsvandamálum sé mannkynið
einnig tregt við að breyta til hjá sér
til að koma í veg fyrir útrýmingu
dýranna. Staðreyndin sé sú að upp
er runnið nýtt jarðsögulegt skeið,
manntíminn (anthropocene). Þetta
skeið tekur við af nútíma (holocene),
sem varað hefur frá síðustu ísöld.
Maðurinn hefur breytt jörðinni á
svo langvarandi hátt að líklegt er að
ummerki hans muni sjást um aldur
og ævi og því þarf alveg sérstaka skil-
greiningu á þeim jarðsögulega tíma
sem við lifum.
Nýja Pangea
Fyrir um 250 milljónum ára voru
nær allar heimsálfurnar samhang-
andi í risameginlandi sem fræði-
menn kalla „Pangeu“. Hún byrj-
aði að gliðna í sundur fyrir um 175
milljónum ára vegna landreks og
þá urðu smám saman til þær álfur
sem við höfum á jörðinni í dag. Þetta
hafði í för með sér að lífríki einangr-
aðist í hverri álfu og þannig óx það
og dafnaði í tugmilljónir ára. Þegar
maðurinn fór að dröslast út um öll
lönd, sérstaklega eftir að landafund-
ir Evrópumanna færðu alla heims-
byggðina saman og sér í lagi með
nútímatækni, flugvélum og flutn-
ingaskipum, hvarf þessi einangrun
vistkerfa á augabragði. Kolbert líkir
þessu því við að maðurinn hafi skap-
að „Nýja Pangeu“. Jörðin sé orðin
eitt samhangandi meginland þegar
kemur að vistkerfum og lífríki, sem
hafi haft skelfilegar afleiðingar fyr-
ir margar lífverur. Þetta vandamál
er svo sérstaklega þekkt hjá eyj-
um þar sem vistkerfi eru mjög við-
kvæm. Kettir eru til dæmis taldir
hafa þurrkað út 33 fuglategundir í
heiminum á síðustu öldum vegna
þess að menn færðu þá til allra álfa.
Súrnun hafsins
Frá upphafi iðnbyltingarinnar hef-
ur magn koldíoxíðs aukist gífurlega
með brennslu kola og olíu og með
eyðingu skóga. Mikið af koldíoxíði
hefur endað í hafinu sem getur haft
gríðarlega alvarlegar afleiðingar.
Þegar magn koldíoxíðs eykst í höf-
um heimsins verður það súrara.
Hækkandi sýrustig þýðir að skeljar,
kórallar og fleiri lífverur sem gerð-
ar eru úr kalki leysast upp. Kolbert
leiðir líkur að því að kórallar verði
hreinlega útdauðir í aldarlok. Slíkar
breytingar hafi ekki orðið á hafinu í
yfir 300 milljónir ára og því sé erfitt
að spá fyrir um afleiðingarnar.
Froskdýr eru í dag talin sá flokk-
ur dýra sem er í mestri útrým-
ingarhættu. Fjórðungur allra spen-
dýra, þriðjungur lindýra, einn
fimmti skriðdýra og einn sjötti
fugla stefni í átt til glötunnar. Engin
heimsálfa né svæði virðist ónæm
fyrir þessum miklu breytingum á
lífríkinu. Þó allar heimsendaspárn-
ar rætist vonandi ekki er ljóst að
maðurinn skipar mjög óvenjulegan
sess í sögu plánetunnar og það er
kjarninn í bók Elizabeth Kolbert.
Niðurlag bókarinnar: „Sjötta útrým-
ingin mun hafa áhrif á lífið löngu
eftir að allt sem fólk hefur skrifað
og málað og byggt er orðið að sandi
og risarottur hafa - eða hafa ekki -
erft jörðina.”
Risastórt letidýrt. Einu sinni voru lendur Suður-Ameríku fullar af jarðletidýrum,
gríðarstórum skepnum sem menn gerðu út af við. Það hafði gleymst nokkur
þúsund árum síðar þegar menn fundu steingerð bein þeirra. Mynd | Wikipedia.
Mynd | Wikipedia.
Leðurblakan að hverfa. Sveppasýking kennd við
hvít nef hefur stráfellt leðurblökur í Bandaríkjunum.
Stofninn hefur minnkað um 6 milljón einstaklinga og
sumstaðar hafa 9 af hverjum 10 leðurblökum drepist.
Grunnstoð í
efnahagslífinu
2016 | Ársfundur Samáls
Þann 18. maí heldur Samál árs fund
sinn í Kalda lóni í Hörpu undir yfir­
skrift inni Grunnstoð í efnahagslífinu.
Fjallað verður um mikilvægi áliðnaðar fyrir
efnahagslífið á Íslandi, nám í efnisverkfræði,
afurðir úr áli og horfur á heimsvísu. 
Samhliða ársfundinum verður sýning á afurðum
Málmsteypunnar Hellu sem framleiðir vörur úr
áli. Að fundi loknum verður boðið upp á kaffi
og ilmandi pönnukökur beint af íslenskum
álpönnum frá Málmsteypunni Hellu.
Fundarstjóri er Sólveig Bergmann.
Skráning er öllum opin og fer fram á vef
Samáls, www.samal.is.
Dagskrá:
8:00 Morgunverður
8:30 Ársfundur
Ál er mikilvægara en nokkru sinni fyrr
Magnús Þór Ásmundsson, stjórnar-
formaður Samáls og forstjóri Fjarðaáls
Ávarp Ragnheiður Elín Árnadóttir iðnaðarráðherra
Energy Drives Aluminium into the Future
Kelly Driscoll, sérfræðingur frá
greiningarfyrirtækinu CRU
Efnisverkfræði á Íslandi – horft til framtíðar
Guðrún Sævarsdóttir, forseti tækni-
og verkfræðideildar HR
Breytingar á evrópskum orkumarkaði
– áhrif þeirra á samkeppnishæfni Íslands
Gunnar Tryggvason, verkefnastjóri
hjá KPMG
Carbonated Drinks Love Aluminium
Carlos Cruz, forstjóri Vífilfells
10:00 Kaffispjall að loknum fundi
10 | FRÉTTATÍMINN | HELGIN 14. MAÍ–16. MAÍ 2016