Fréttablaðið - 25.02.2017, Blaðsíða 30

Samspil vísinda og skáld-skapar er flókið og marg-slungið. Frumlegar upp-götvanir vísindanna eru rithöfundum innblástur, en þeir gefa ímyndunar-
aflinu lausan tauminn og spinna
ævintýralegan söguþráð sem aftur
getur orðið kveikjan að nýjum til-
raunum vísindamanna. Ótal dæmi
má nefna um uppfinningar sem lýst
var í skáldskap áður en þær urðu að
veruleika. Vísindaskáldskapurinn á
sömuleiðis stóran þátt í að móta hug-
myndir almennings, raunhæfar jafnt
sem fjarstæðukenndar, um mögu-
leika vísinda og tækni.
Kvikmyndin um Júragarðinn (e.
Jurass ic Park), eftir samnefndri sögu
Mich aels Crichton er dæmi um verk
sem tvinnar saman alla fyrrnefnda
þætti. Þar segir frá auðkýfingi sem
lætur vísindamenn endurskapa risa-
eðlur með erfðaefni úr blóði þeirra,
sem fundið var í meltingarvegi flugna
Lifandi
afturgöngur
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson
skrifar um kvöggur.
sem fest höfðu í trjákvoðu. Risa-
eðlurnar voru svo hafðar til sýnis í
skemmtigarði, þar sem allt gekk á
afturfótunum.
Fléttan var snjöll og fangaði huga
lesenda, þótt raunsæismenn bendi
á að útilokað sé að heillegt erfðaefni
geymist í svo langan tíma, þótt það
sé varðveitt í steingerðu rafi. Sagan
hefur hins vegar reynst hvatning til
dáða þeim vísindamönnum sem
vilja endurskapa loðfíla sem hjálp
erfðatækni, með líf sýnum úr loð-
fílshræjum sem fundist hafa í sífrera
Síberíu. Ef marka má nýlegar fregnir
eru þær tilraunir langt á veg komnar
og mögulegt að fyrstu loðfílarnir líti
dagsins ljós á næstu misserum eftir
þúsunda ára aldauða.
Læknirinn Crichton sótti hug-
myndina að Júragarðinum meðal
annars úr smiðju þýsks náttúruvís-
indamanns, Reinholds Rau.
Rau fæddist árið 1932 og hóf þegar
á táningsaldri störf við Senckenberg-
náttúrugripasafnið í Frankfurt. Sú
vinna leiddi hann til Suður-Afríku
árið 1951.
Fágæt furðuskepna
Meðal fjölmargra merkra gripa í eigu
Senckenberg-safnins er feldur af
hinni útdauðu dýrategund kvagga.
Rétt rúmlega tuttugu slíkir feldir eða
uppstoppaðar skepnur eru til í ver-
öldinni. Talið er að kvöggur hafi lifað
villtar í Afríku til ársins 1878 og fimm
árum síðar drapst síðasta dýrið í evr-
ópskum dýragarði. Dýrafræðingar
voru hins vegar grandalausir um hið
slæma ástand stofnsins og til marks
um það var aðeins ein kvagga ljós-
mynduð, það var kvaggahryssa í
dýragarði í Lundúnum árið 1870.
Kvöggur voru náskyldar sebrahest-
um. Höfuðið og fremri hluti líkamans
voru alsett röndum, þó ekki svörtum
og hvítum heldur brúnum og hvítum.
Rendurnar voru sömuleiðis daufari
en hjá ættingjum kvöggunnar. Aftari
hlutinn var brúnleitur og minnti
dýrið því á hálfan sebrahest en hálfan
smáhest eða asna.
Enn í dag vita náttúrufræðingar
ekki með fullri vissu hvernig stendur
á röndum sebrahestsins. Sumir telja
að rendurnar gegni einhvers konar
feluhlutverki og auðveldi skepn-
unum að leyna sig fyrir rándýrum.
Önnur skýring er sú að rendurnar
hjálpi dýrunum að bera kennsl á
hvert annað og að finna rétta hjörð,
en engir tveir sebrahestar hafa
nákvæmlega eins rendur. Enn aðrir
hallast að því að röndunum sé ætlað
að fæla frá flugur sem sjúga blóð, en
þekkt er að flugur forðist röndótta
fleti. Síðastnefnda tilgátan virðist
trúleg ef kvaggan er höfð í huga, því
heimkynni hennar voru syðst í Afríku
þar sem loftslag er mildara en nær
miðbaug og flugnaplágur ekki eins
miklar. Þörfin á áberandi röndum um
allan líkamann er því ekki sú sama á
þeim slóðum.
Talið er að stórar hjarðir af kvögg-
um hafi mátt finna víðs vegar um
Suður-Afríku, þar sem dýrin áttu fáa
náttúrulega óvini aðra en menn, ljón
og hýenur. Með tilkomu hollenskra
landnema – Búanna svokölluðu –
sem hófu að hreiðra um sig á svæðinu
í lok sautjándu aldar, tók hins vegar
að halla undan fæti. Búarnir bjuggu
yfir skotvopnum og uppgötvuðu
skjótt að kvöggurnar voru auðveld
bráð og gáfu af sér ágætt kjöt. Stór-
felld slátrun átti sér stað sem lauk
með útrýmingu dýrategundarinnar
á innan við tveimur öldum.
Náttúruvísindamenn vöknuðu
upp við vondan draum þegar kvagg-
an var horfin af yfirborði jarðar.En þá
kom Reinhold Rau til skjalanna.
Nýjar uppgötvanir
Ef til vill var það hamurinn af kvögg-
unni á Senckenberg-safninu sem
vakti áhuga unga mannsins á dýrinu
útdauða, en hver svo sem ástæðan var
sökkti Rau sér í rannsóknir á þeim
kvöggu-feldum og beinagrindum
sem til voru á víð og dreif um nátt-
úrugripasöfn veraldar.
Fljótlega komst hann að þeirri
niðurstöðu að hugmyndir náttúru-
fræðinga um kvöggur væru bjagaðar.
Skýringin á því væri meðal annars sú
að við uppstoppanir á slíkum dýrum
hefðu hamskerar freistast til að nota
höfuðkúpur úr hestum eða ösnum,
sem gerðu kvöggurnar talsvert frá-
brugðnar sebrahestum í útliti. Með
því að rýna í feldina og bera saman
við ýmsar undirtegundir sebrahesta
sannfærðist Rau um að kvaggan hefði
í raun verið miklu skyldari ættingjum
sínum norðar í Afríku en flestir höfðu
talið. Framfarir í lífsýnarannsóknum
gerðu það síðar unnt að bera saman
sýni úr kvöggum og ákveðnum teg-
undum sebrahesta og finna þannig
frekari vísbendingar um skyldleika.
Rannsóknir þessar urðu til þess
að dýrafræðingar tóku ríkjandi
kenningar til endurmats og féllust
á að skyldleiki kvöggunnar og ann-
arra sebrahesta hefði verið meiri en
gömlu fræðiritin vildu ætla. Rau taldi
hins vegar ekki nógu langt gengið. Að
hans mati var ekki hægt að tala um
kvöggur sem sjálfstæða dýrategund
heldur bara annað afbrigði sem þró-
ast hefði með lítillega öðrum hætti.
Á grunni þeirrar sannfæringar
sinnar taldi Rau að unnt væri að end-
urheimta kvögguna með kynbótum.
Með því að leita uppi sebrahesta með
svipuð einkenni og para þá saman
mætti rækta upp nýjan stofn og bæta
þannig fyrir mistök forfeðranna.
Smáhross og úruxar
Hugmyndin var ekki fordæmalaus,
því á þriðja áratugnum höfðu þýsku
bræðurnir Heinz og Lutz Heck gert
tilraunir í svipaða veru í Evrópu
með bæði hesta og uxa. Bræðurnir
freistuðu þess að endurskapa úrux-
ann, sem var risavaxið uxakyn með
gríðarmikil horn. Úruxar teljast for-
feður nútíma nautgripa, en dóu út
snemma á sautjándu öld. Með því að
para saman óvenju gildvaxin og stór-
hyrnd nautgripakyn reyndu þeir að
fá út dýr sem sem svipaði til lýsinga
og teikninga af úruxum úr fornum
ritum.
Tilraunir Heck-bræðra til að end-
urskapa útdautt pólskt smáhestakyn
var af sama meiði. Þeir álitu, raunar
ranglega, að smáhestar þessir hefðu
verið forfeður allra evrópskra hesta
og leituðust við að endurgera þá,
meðal annars með kynbótum við
smágerð hestakyn á borð við íslenska
hestinn og þann frá Gotlandi í Sví-
þjóð.
Heck-bræður voru um margt merk-
ir vísindamenn og áttu til að mynda
stóran þátt í því að vernda og byggja
upp evrópska vísundastofninn. Til-
raunirnar til að skapa úruxa og smá-
hesta hafa þó fengið lakari eftirmæli.
Benda gagnrýnendur á að þótt til-
raunirnar hafi skilað dýrum sem svip-
aði í útliti til fyrirmyndanna, þá hafi
arfgerð þeirra verið allt önnur og því
fráleitt að láta eins og um sömu teg-
und sé að ræða. Þá varð ekki hjá því
komist að kynbótatilraunir þýskra
vísindamanna á þessum árum vektu
hugrenningatengsl við kynþátta-
stefnu nasista og hugmyndir þeirra
um kynbætur á mönnum.
Í ljósi þeirrar sögu allrar, er ekki að
undra þótt hugmyndir vísindamanns
í Suður-Afríku, sem alinn var upp í
Þýskalandi nasismans, um stórfelldar
kynbótatilraunir hafi fallið í grýttan
jarðveg þegar Reinhold Rau tók að
kynna þær upp úr 1970. Hann skellti
skollaeyrum við öllum gagnrýnis-
röddum og reyndi að vekja athygli
ráðamanna og fjárfesta á Kvagga-
verkefninu, áætlun um að endur-
skapa kvögguna í lífríki Suður-Afríku.
Árið 1987 tókst Rau loks að hrinda
verkefninu úr vör í þjóðgarði í Suður-
Afríku og þar er það enn í fullum
gangi þrátt fyrir fráfall stofnandans
árið 2006. Á vefsíðu verkefnisins er
hamrað á nánum skyldleika kvöggu
og sebrahesta og vissulega hefur
aðstandendum tekist nokkuð vel
upp, því dýrin í garðinum eru brún-
leit og aðeins með rendur á fremri
hluta skrokksins. Engu að síður
treysta stjórnendurnir sér ekki til
að kalla sköpunarverk sitt kvöggu,
heldur hafa þeir búið til nýtt heiti:
Rau kvagga.
Eftir standa svo ótal heimspeki-
legar vangaveltur um rétt mannsins
til að breyta dýrategundum og því
hvort hægt sé að tala um að dýra-
tegund sé endursköpuð þótt rækta
megi önnur dýr með svipaða útlits-
eiginleika? Slíkum spurningum eru
þó rithöfundarnir oft betri í að svara
en líffræðingarnir.
kvöggurnar voru
auðveld bráð og gáfu
af Sér ágætt kjöt.
Snyrtistofan Hafblik
OKKAR SÉRSVIÐ ER
Háræðaslitsmeðferðir
HENDUR – ANDLIT – HÁLS – BRINGA
Hraunbæ 102 • Reykjavík • S. 893 0098 • snyrtistofanhafblik@gmail.com
PANTAÐU FRÍAN TÍMA
Í SKOÐUN STRAX Í SÍMA
893-0098
2 5 . f e b r ú a r 2 0 1 7 L a U G a r D a G U r30 h e L G i n ∙ f r É T T a b L a ð i ð
2
5
-0
2
-2
0
1
7

0
4
:3
5
F
B
1
1
2
s
_
P
0
9
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
8
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
1
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
3
0
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
C
4
F
-D
0
E
8
1
C
4
F
-C
F
A
C
1
C
4
F
-C
E
7
0
1
C
4
F
-C
D
3
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
4
A

F
B
1
1
2
s
_
2
4
_
2
_
2
0
1
7
C
M
Y
K