Fréttablaðið - 25.02.2017, Blaðsíða 79

Frá upphafi hefur Hjartavernd lagt áherslu á að
koma niðurstöðum rannsókna sinna til almennings
og heilbrigðisstarfsfólks og er Handbók Hjarta-
verndar og áhættureiknir Hjartaverndar hluti af því.
Lærdómur sem
draga má af
þessari vitneskju er að
það er mikilvægt að allir,
einkum ungt fólk, átti sig
á því að líkamsþyngd er
erfitt að stilla af eftir
hentugleika. Að berjast
gegn viðleitni heilans til
að viðhalda jafnvægi
með viljastýrðum
ákvörðunum getur
reynst erfitt.
Bolli Þórsson
Vafalítið hefur sú hugsun hvarfl-
að að mörgum þeirra sem tóku
þátt í rannsókn Hjartaverndar á
árunum 2006-2013 að rétt væri að
grenna sig
Stór ástæða þess að fólk á erf-
itt með að grennast liggur í stjórn
heilans á líkamanum. Allar lífver-
ur kappkosta að halda umhverfi
sínu í jafnvægi (homeostasis).
Þannig stýrir heilinn líkamsstarf-
seminni til að ná sem mestu jafn-
vægi. Dæmi um þetta er stjórnun
á þéttni súrefnis, koltvísýrings og
salt-jóna í blóði sem er haldið hár-
nákvæmri með ýmsum leiðum.
Halda má fram að hægt sé að hafa
áhrif á slíkt jafnvægi í líkamanum
með viljastýrðum hætti. Það gild-
ir til dæmis um öndun. Börn reyna
gjarnan að athuga hvað þau geta
haldið lengi niðri í sér andanum en
komast fljótt að raun um það geng-
ur aðeins mjög stutta stund. Lík-
amsþyngd þ.e. orkuefnaskiptun-
um, er stjórnað með viðlíka hætti.
Þetta sést glöggt ef magn þeirr-
ar fæðu sem neytt er á ákveðnu
tímabili, t.d. yfir eitt ár, er skoð-
að í samhengi við líkamsþyngd-
ina. Þyngdin helst oftast tiltölu-
lega jöfn frá ári til árs þrátt fyrir
mikla „veltu“ í þeirri fæðu sem
neytt er. Þarna eru að verki mik-
ilvæg stjórntæki líkamans sem
vernda okkur gegn orkuskorti,
en orkuskortur er bein hótun við
líf viðkomandi. Mikill orkuforði
á formi líkamsfitu er ekki viðlíka
hótun. Heilinn kappkostar að halda
þyngdarjafnvægi, fyrst og fremst
til að koma í veg fyrir orkuskort.
Þessi stýring heilans á orkubú-
skapnum hefur mikið verið rann-
sökuð. Fjölmörg boðefni og horm-
ón hafa verið uppgötvuð sem eru
hluti af þessu kerfi. Það hefur
hvatt lyfjaframleiðendur til að
reyna að þróa lyf sem hafa áhrif á
líkamsþyngdina. Það hefur þó ekki
borið mikinn árangur. Aðeins eitt
lyf við offitu er skráð hér á landi.
Það lyf dregur úr frásogi fitu í
görn en hefur ekki bein áhrif á
sjálfa líkamsþyngdarstjórnunina.
Önnur lyf sem sem fást við sjálfa
þyngdarstjórnunina hafa verið
reynd á tilraunadýrum en hafa
flest aðeins skammvinn áhrif til
megrunar. Þetta hafa menn talið
að geti skýrst af því, að sé ein boð-
leið í þyngdarstjórnuninni trufluð
taki önnur við. Þannig hafi í gegn-
um þróun mannslíkamans komið
fram fjölmörg stjórnkerfi sem
geti tekið við hvert af öðru ef eitt
bregst. Því sé ekki einfalt að hafa
áhrif á þessi kerfi með lyfjum.
Lærdómur sem draga má af
þessari vitneskju er að það er
mikilvægt að allir, einkum ungt
fólk, átti sig á því að líkamsþyngd
er erfitt að stilla af eftir hentug-
leika. Þótt megrunarkúrar séu
flestir árangursríkir til skamms
tíma litið, þekkja flestir að þyngd-
in leitar aftur í sama farið eftir
einhverja mánuði eða ár. Að berj-
ast gegn viðleitni heilans til að við-
halda jafnvægi með viljastýrðum
ákvörðunum getur þannig reynst
erfitt. Of algengt er að ungt fólk
láti eftir sér að fitna t.d. þegar fólk
hættir að reykja, vinnur að erfiðu
verkefni eða fer í erfið próf. Einn-
ig hættir ungum mæðrum til að
fitna of mikið á meðgöngu. Megr-
un sem fólk ætlar í „einhvern
tíma seinna“ er ólíkleg til að hafa
langtíma áhrif. Vörumst því að
„kynna“ fyrir heilanum í okkur
það ástand að hafa mikið orku-
forðabúr því líklega mun hann líta
á það sem eðlilegt ástand. Vörumst
fitugildruna!
Bolli Þórsson, innkirtlasérfræðingur
Hvernig á að grennast?
Svarið virðist einfalt: Með því að borða minna. En hvers vegna grennast þá svona fáir? Í rannsókn Hjartaverndar, þar sem fólk á miðjum
aldri kom í tvær heimsóknir á árunum 2006-2013 kom í ljós að aðeins 8% karla grenntust um meira en 5 kg milli heimsókna á meðan
92% stóðu í stað eða þyngdust. Þó voru 80% karla yfir kjörþyngd og 30% glímdu við offitu. Svipað gilti um konur.
Á árunum upp úr 1950  urðu
læknar á lyflækningadeild Land-
spítala þess varir að innlögn-
um vegna bráðrar kransæða-
stíflu fjölgaði verulega. Á þess-
um árum var lítið vitað um það
hvað olli sjúkdómnum og engin
sérhæfð meðferð var til. Um
það bil þriðjungur þeirra sem
veiktust létust af sjúkdómnum
áður en þeir náðu að útskrifast
af sjúkrahúsinu og oft var þetta
fólk á besta aldri. Þrír læknar
sem störfuðu á lyflækningadeild-
inni á þessum árum, þeir Sigurð-
ur Samúelsson, Theodór Skúla-
son og Snorri Páll Snorrason sáu
að við svo varð ekki búið. Þeir
kölluðu til fundar í turnherbergi
Hótel Borgar miðvikudaginn 15.
apríl 1964 þar sem Hjartavernd-
arfélag Reykjavíkur var stofn-
að. Litlu síðar voru landssam-
tök hjartaverndarfélaga: Hjarta-
vernd stofnuð.
Tilgangur félagsins var strax
í upphafi, eins og segir í fyrstu
lögum samtakanna: „barátta
við hjarta- og æðasjúkdóma, út-
breiðslu þeirra og afleiðingar“
og til þess að ná þeim markmið-
um hugðust menn stuðla að aukn-
um rannsóknum á þeim hérlend-
is. Það var svo árið 1967 sem
Rannsóknarstöð Hjartavernd-
ar var stofnuð og Hóprannsókn
Hjartaverndar hleypt af stokk-
unum. Þetta var ein stærsta far-
aldsfræðilega rannsókn á hjarta-
og æðasjúkdómum sem fram-
kvæmd hafði verið á þeim tíma.
Með því var lagður grunnurinn
að því starfi Hjartaverndar sem
haldið hefur verið uppi æ síðan,
að fylgjast með áhættuþáttum og
faraldsfræði kransæðasjúkdóma
hjá íslensku þjóðinni.
Hjá Hjartavernd hefur einnig
verið lögð áhersla á rannsóknir
á öðrum langvinnum sjúkdóm-
um. Helst er þar að nefna Öldr-
unarrannsókn Hjartaverndar.
Þar hefur safnast gífurleg þekk-
ing á þróun sjúkdóma í öldrun og
möguleika á því að hafa áhrif á
þá þróun.
Frá upphafi hefur Hjartavernd
lagt áherslu á að koma niðurstöð-
um rannsókna sinna til almenn-
ings og heilbrigðisstarfsfólks
og er Handbók Hjartaverndar
og áhættureiknir Hjartavernd-
ar hluti af því starfi. Hver og
einn getur reiknað út líkur á því
að hann fái kransæðasjúkdóm á
næstu 10 árum með áhættureikni
Hjartaverndar sem er opinn al-
menningi og fagfólki á netinu.
Hjartavernd hefur einnig stað-
ið að útgáfu ritraðar fræðslu-
bæklinga um áhættu hjarta- og
æðasjúkdóma og gaf út Tímarit
Hjartaverndar samfellt í 38 ár.
Hjartavernd er mjög virkt í
því að koma vísindalegum nið-
urstöðum sínum á framfæri til
annarra vísindamanna og birt-
ir árlega rannsóknarniðurstöð-
ur í mörgum tugum alþjóðlegra
læknisfræði og vísindatíma-
rita í fremstu röð. Hjartavernd
er einnig í náinni samvinnu við
Háskóla Íslands og eru nokkrir
starfsmenn Hjartaverndar einn-
ig starfsmenn háskólans.
Á þeim fimm áratugum sem
nú eru liðnir frá því að braut-
ryðjendastarf Sigurðar Samú-
elssonar og félaga hófst hefur
mikið áunnist. Við vitum nú að
dauðsföllum vegna kransæða-
sjúkdóma hefur fækkað jafnt og
þétt frá því um 1980 en eru samt
sem áður helsta orsök ótíma-
bærra dauðsfalla á Íslandi. Við
þekkjum allar helstu orsakir
þessara sjúkdóma og vitum að
um 80-90% þeirra er hægt að
koma í veg fyrir vegna þess að
þeir ráðast af lífsstíl okkar og
venjum. Við vitum sömuleiðis að
með markvissum aðgerðum má
hafa áhrif á þessa þætti og draga
úr sjúkdómsbyrði. Þættir eins
og reykingar, óhollt mataræði
og hreyfingarleysi hafa legið til
grundvallar stórum hluta krans-
æðasjúkdóma og eru sem betur
fer á undanhaldi. Þetta má að
miklu leyti þakka markvissum
lýðheilsuinngripum sem allar
þjóðir geta ekki státað af. Við
höfum líka skyggnst inn í fram-
tíðina og sjáum að á næstu árum
og áratugum eru það vaxandi of-
fita og sykursýki sem koma til
með að valda auknum ótíma-
bærum dauðsföllum ef ekki verð-
ur gripið í taumana. Við þekkj-
um verkfærin sem þarf að nota
til að draga úr þessum áhrifum
og vitum að til þess þarf að beita
lýðgrunduðum forvarnaraðgerð-
um sem ná til alls almennings.
Dæmi um þetta eru reglugerðir
um innihald matvæla og auknir
möguleikar til að ferðast bíllaust
í og úr vinnu. Hér þurfa allir að
leggjast á eitt til þess að ná ár-
angri, stjórnvöld, sveitarfélög,
íþróttafélög, skólar, vinnuveit-
endur, fagfélög og heimili.
Sá árangur sem náðst hefur í
forvörnum hjarta- og æðasjúk-
dóma hér á landi er engin tilvilj-
un heldur byggir hann á mark-
vissum aðgerðum í lýðheilsu.
Þessar aðgerðir eiga stoð í þeirri
þekkingu sem hefur meðal ann-
ars skapast með margra ára vís-
indastarfi Rannsóknarstöðvar
Hjartaverndar. Hjá Hjartavernd
verður áfram unnið að forvörn-
um hjarta- og æðasjúkdóma
byggt á faraldsfræðilegum gögn-
um og vísindarannsóknum. Þar
er mikið starf óunnið. Sjá nánar
á hjartavernd.is
Fimm áratuga forvarnarstarf
Rannsóknarstöð Hjartaverndar var stofnuð árið 1967. Sama ár var hóprannsókn Hjartaverndar hleypt af stokkunum en með því var lagður
grunnur að starfsemi Hjartaverndar í dag sem hverfist um að fylgjast með áhættuþáttum og faraldsfræði kransæðasjúkdóma.
Karl Andersen,
stjórnarformaður
Hjartaverndar
Vilmundur
Guðnason,
forstöðulæknir
Hjartaverndar
Bolli segir stóra ástæðu þess að fólk eigi erfitt með að grennast liggja í stjórn heilans á líkamanum. MYND/EYÞÓR
Kynningarblað HjARtAMáNuðuR - Go RED
25. febrúar 2017 5
2
5
-0
2
-2
0
1
7

0
4
:3
5
F
B
1
1
2
s
_
P
0
7
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
7
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
3
4
_
K
N
ýt
t.
p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
4
3
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
C
5
0
-0
7
3
8
1
C
5
0
-0
5
F
C
1
C
5
0
-0
4
C
0
1
C
5
0
-0
3
8
4
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
1
B

F
B
1
1
2
s
_
2
4
_
2
_
2
0
1
7
C
M
Y
K