Dagblaðið Vísir - DV - 13.12.2016, Blaðsíða 30

Vikublað 13.–15. desember 201626 Menning
L
íkt og í fyrri bókum sínum skrifar
Kristín Marja Baldursdóttir um
konur í nýjustu skáldsögu sinni,
Svartalogni. Konur á flótta,
þaggaðar konur, konur sem
standa saman, bregðast hver annarri
og sjálfum sér. Eftir að hafa skilið við
mann sinn og verið sagt upp í skrif­
stofustarfi í Reykjavík sökum aldurs og
reynsla hennar því ekki metin að verð­
leikum, er Flóru Garðarsdóttur plantað
í þorpi á Vestfjörðum þar sem hún er
fengin til að mála hús tengdaforeldra
sonar síns. Á meðan leigir hún út íbúð
sína til að afla tekna. Húsið skal mála
hvítt að innan sem og að utan. Verkið
gengur hægt enda reikar hugur Flóru
þar sem hún íhugar öskuill kynhlut­
verk sitt og mat samfélagsins á henni.
Sagan er full af áhugaverðum táknum
sem tengjast og skarast á skemmti­
lega vegu og varpa ljósi á samfélagið og
þegna þess. Þannig verður verkið, að
mála húsið, að eins konar táknmynd
fyrir andlegt ástand Flóru og eftir því
sem verkið kemst lengra á veg breytist
sálarástand og viðhorf Flóru að sama
skapi.
Hvítur er skítsæll litur,
eins og kvenleikinn
Hvers vegna málar maður hús? Hús
þarf að mála svo þau drabbist ekki
niður. Þau þurfa reglulegt viðhald.
Það þarf að dytta að þessu og hinu,
endursteina þau, skipta út fúnum
gluggakörmum og lakka. Verkið verð­
ur enn vandasamara þegar mála á
hús hvítt, sem er mjög óhentugur
litur. Hann er skítsæll og hylur illa.
Iðulega þarf að fara margar umferðir
yfir lit með hvítum svo hann hylji og
mun meira viðhald er nauðsynlegt
með hvítum lit en öðrum litum. Raun­
ar mætti segja að hvítur henti best
sem bakgrunnur fyrir annað. Pappír
skáldsins er hvítur áður en orðin
koma á hann. Strigi listmálarans er
einnig hvítur áður en hann er mál­
aður með öðrum litum. Í Svartalogni
verður hvítur að eins konar tákni fyr­
ir kvenleikann og minnir þannig á
hið táknræna hvíta blek sem kven­
skáld bókmenntasögunnar eru oft
sögð hafa skrifað með. Því líkt og á
við um hvít hús, þá þarf að viðhalda
kynhlutverkum og krefst það tölu­
verðrar vinnu. Til þess að lappa upp
á kvenleikann þarf að mála sig í fram­
an, passa upp á vöxtinn, læra að
ganga í hælum, láta hárið síkka og
snyrta það reglulega, kunna sig, vera
kurteis, brosa, … Þetta eru ritúöl og
gjörningar sem þarf að endurtaka í
sífellu, jafnvel á hverjum degi til þess
að viðhalda standardinum, til þess
að viðhalda kvenleikanum. Sama á
við um karlmennsku sem er ekki síð­
ur erfitt hlutverk eins og kvenleiki.
Með því að raka af sér hárið, hætta að
mála sig og byrja að ganga í sniðlaus­
um víðum flíkum, gerir Flóra upp­
reisn gegn samfélagslegu kynhlut­
verki sínu. En hún gerir sér smám
saman grein fyrir því að kynhlutverk
hennar er í raun ekki vandamálið
heldur viðhorf samfélagsins og henn­
ar sjálfrar gagnvart því. Þá verður það
hennar hlutverk að sanna sig fyrir
öðrum og ekki síst sjálfri sér.
Kerfi grundvallað á andstæðum
Titillinn Svartalogn, „… eins og
heimamenn kölluðu himnesku
kyrrðina sem verður þegar fjöllin
þegjandalegu spegla sig í haffletinum
svo hann verður svartur að lit, …“
(bls. 342) er líkt og táknmynd fyrir
þann ósýnilega skugga sem feðra­
veldið svokallaða varpar á þegna
samfélagsins og sést eingöngu þegar
lognið sjaldgæfa kemur loks. Margir
fá grænar bólur um leið og einhver
nefnir feðraveldið á nafn og hvá; gera
ráð fyrir að með því sé verið að saka
karlmenn um meðvitaða kúgun á
konum til þess að upphefja sjálfa sig
og kyn sitt. Svo er auðvitað sjaldnast.
Orðið er notað yfir það kerfi sem er
innra með okkur öllum, sem stjórn­
ar samfélaginu og sem við leyfum að
stjórna samfélaginu. Kerfi sem hefur
virkað hingað til, þó ekki áfallalaust.
Kerfið sem um ræðir er grundvall­
að á andstæðum. Fólki er skipt upp í
kyn og þeim gefin hlutverk og and­
stæðir eiginleikar til þess að auka
greinarmun á kynjunum. Þeir sem
ekki leika hlutverk sín eru jaðarsettir
og álitnir undarlegir og skrítnir. Konur
sem raka af sér hárið og fara á barinn,
líkt og Flóra gerir í upphafi sögunn­
ar, eru kallaðar lessur, og karlmönn­
um sem ekki uppfylla sín hlutverk er
líkt við konur, líkt og um sé að ræða
skammarleg fúkyrði. Feðraveldið
kemur í veg fyrir að karlar megi ekki
gráta eða sýna fram á nokkurs kon­
ar veikleika, sem aftur veldur hærri
sjálfsmorðstíðni hjá körlum en kon­
um. Það er einnig valdur þess að kon­
ur þurfa að vera ungar og sýna karl­
mannlega eiginleika (en samt ekki of
mikið) til þess að vera teknar alvar­
lega. Þegar fólk bregður út af vanan­
um sem kerfið býður upp á, er það
sjálfkrafa undirskipað og þaggað. Það
er ekki endilega af völdum samfélags­
ins, þótt það gerist engu að síður oft,
heldur gerist það frekar innra með
einstaklingunum sjálfum. Fólkið fer
að hafa eftirlit með sjálfu sér og refs­
ar sér jafnvel sjálft fyrir „óviðeigandi“
hegðun. Þannig veldur kerfið því að
margt hæfileikaríkt og gott fólk nær
ekki að skína.
Snilldin týnist á jaðrinum
Skilyrðislaus hlýðni við feðraveldið
getur hæglega orðið til þess að
snilldin týnist á jaðrinum. En það
er einmitt vandamálið í Svartalogni.
Þar eru hæfileikaríkar konur í aðal­
hlutverkum sem fá ekki að blómstra
vegna hlýðni sinnar við kerfið.
Organ istinn og tónskáldið Petra hef­
ur drabbast niður í litlu bæjarfélagi
á Vestfjörðum og fær ekki tæki­
færi til þess að fóðra hæfileika sína.
Útlendingarnir Eva, Juane og Ania
dylja innra með sér stórar og fal­
legar söngraddir en fela sig í móður­
hlutverki, einsemd og ofbeldisfull­
um ástarsamböndum. Það er ekki
fyrr en hvirfilvindurinn Flóra mætir
á svæðið, sem eitthvað fer að gerast
í málum hinna fjögurra hæfileika­
ríku kvenna, enda hefur Flóra nær
engu að tapa, ekki starfinu, orðspor­
inu eða kvenleikanum og sýnir hin­
um hvernig á að rísa upp úr öskunni
eins og Fönix. Konurnar neita að lifa
í skugga fjallsins og hefja sig upp
yfir það með tónlist sinni. Það má
svo teljast afrek að hve miklu leyti
Svartalogn, sem gæti auðveldlega
orðið að kvikmynd vegna mynd­
rænna eiginleika, fjallar um tónlist.
Ljúfum tónum er listilega lýst í text­
anum og fá okkur til þess að endur­
skoða það hvort bækur séu ekki bara
fyrirtaksmiðill fyrir tónlist.
Viðfangsefnið sem Kristín tekur
sér fyrir hendur er ekki einfalt og
hvítu þræðirnir sem hún vefur
saman af kunnáttu í frásögninni, eru
vandmeðfarnir og oft loðnir. Persón­
ur eru allar vel skapaðar og áhuga­
verðar, eiga sér sína forsögu og fram­
tíð. Frásögnin rennur ljúflega með
fallegum ljóðrænum blæ. Það eina
sem aftrar verkinu er lengd þess, en
söguna hefði hæglega verið hægt að
stytta, þó svo það megi færa rök fyrir
því að lengdin gefi enn meiri tilfinn­
ingu fyrir löngum vestfirskum vetri.
Kápuperrinn í gagnrýnanda var
heldur ekkert að hrópa húrra fyrir
hönnuninni en það er önnur saga. n
Skítsæl kynjahlutverk
og skuggi feðraveldisins
Jóhanna María Einarsdóttir
johanna@dv.is
Bækur
Svartalogn
Höfundur: Kristín Marja Baldursdóttir
Útgefandi: JPV
381 bls.
„Sagan er full af
áhugaverðum
táknum sem tengjast og
skarast á skemmtilega
vegu og varpa ljósi á sam-
félagið og þegna þess.
Kristín Marja Baldursdóttir
Viðfangsefnið sem Kristín tekur sér
fyrir hendur er ekki einfalt. Mynd HEida HB
Úr listheiminum
Kvikmyndin La La Land með
þeim Ryan Gosling og Emmu
Stone í aðalhlutverki fékk sjö til­
nefningar til Golden Globe­verð­
launanna, en tilnefningar voru
kynntar á mánudag. HBO var sú
sjónvarpsstöð sem fékk flestar til­
nefningar, fjórtán talsins og The
People v. O.J. Simpson: American
Crime Story var atkvæðamestur
sjónvarpsþátta með fimm til­
nefningar.
Tónskáldið Jóhann Jóhanns­
son hlaut tilnefningu til Golden
Globe­verðlaunanna fyrir tón­
listina í geimverukvikmyndinni
Arrival eftir Denis Villeneuve.
Jóhann var tilnefndur og hlaut
verðlaunin fyrir tveimur árum,
fyrstur Íslendinga, fyrir tónlistina
í The Theory of Everything.
Íslenskir listamenn hafa skotið
upp kollinum hér og þar á árslist­
um og í samantektum nokkurra
erlendra fjölmiðla. Álitsgjafi Fin­
ancial Times nefndi Mánastein
eftir Sjón sem lesupplifun ársins,
New York Times valdi sjónvarps­
þáttaröðina Réttur 3 sem eina þá
bestu á árinu, tónlistarvefritið
Noisey setti plötu svartmálms­
sveitarinnar Naðra í 86. sæti lista
síns yfir bestu plötur ársins og
sýning Ragnars Kjartanssonar í
Barbican Center er í efsta sæti
topp 10 lista Adrian Searle, mynd­
listargagnrýnanda The Guardian,
yfir bestu sýningar ársins.
Hið íslenska glæpafélag hef­
ur valið fimm bækur sem eru
tilnefndar til Blóðdropans,
glæpasagna­
verðlauna
félagsins
árið 2017.
Þetta eru
Petsamo
eftir Arnald
Indriðason,
Konan í
blokkinni
eftir Jónínu
Leósdóttur,
Nýja Breiðholt eftir Kristján Atla
Ragnarsson, Netið eftir Lilju
Sigurðardóttur og Drungi eftir
Ragnar Jónasson.