Fréttablaðið - 19.08.2017, Side 84

Einhver metnaðarfyllsta en um leið óraunhæf-asta hugmynd Íslands-sögunnar var Alaska-ævintýri ritstjórans Jóns Ólafssonar á ofanverðri
nítjándu öld. Tildrögin voru þau að
árið 1867 keypti ríkisstjórn Banda-
ríkjanna Alaska af Rússum. Kaup-
verðið var af mörgum talið hátt og
óljóst að margir fengjust til að flytj-
ast til hinna hrjóstrugu og afskekktu
landssvæða í norðrinu á meðan enn
væri gnótt lands að finna annars
staðar í Bandaríkjunum.
Ævintýramaðurinn Jón Ólafsson
sá í þessu sóknarfæri. Jón hrökklaðist
frá Íslandi til Vesturheims árið 1873
eftir að hafa lent upp á kant við yfir-
völd vegna hvatvíslegra blaðaskrifa
sinna. Í Ameríku dvaldist hann
næstu tvö árin og þar kviknaði hug-
myndin um að beina Íslendingum,
sem um þær mundir fóru til Kanada í
stríðum straumum, frekar til Alaska.
Jón sá fyrir sér að í Alaska yrði
til nýtt Ísland, þar sem íslensk
tunga og menning yrðu í öndvegi.
Í krafti eðlislægra yfirburða sinna
og auðugra náttúruauðlinda á nýja
staðnum yrðu Íslendingar stórþjóð
og myndu jafnvel með tímanum ráða
stórum hluta Norður-Ameríku. Slík
var sannfæring ritstjórans í málinu
að honum tókst að hrífa bandaríska
ráðamenn með sér, kjaftasagan
hermdi jafnvel að Jón hefði komist
á rækilegt fyllerí með Grant forseta
í Washington, þar sem Alaskaland-
námið var handsalað. Hvað svo sem
er hæft í því féllst Bandaríkjastjórn
á að lána skip til að kanna landkosti
og studdi útgáfu ritlings þar sem
hvatt var til stofnunar Íslendinga-
nýlendunnar.
Þótt Alaskahugmyndir Jóns hljómi
eins og hálfgerðir skýjakastalar, þá
áttu þær sér fyrirmyndir eða í það
minnsta samsvaranir. Nokkrum
árum fyrr hafði svipuðu verkefni
verið hrint af stokkunum, sem
byggði á keimlíkri hugmyndafræði.
Þar voru á ferðinni þjóðernissinnar
í Wales og fyrirheitna landið var öllu
sunnar á veraldarkúlunni.
Velsk vakning
Iðnbyltingin hafði í för með sér
mikið samfélagslegt umrót í Wales.
Gamlir búskaparhættir létu undan
síga en fram kom stétt róttækra
verkamanna, einkum í kolanámu-
geiranum. Í trúmálum náðu smá-
söfnuðir utan ensku biskupa-
kirkjunnar sterkri stöðu og urðu
lykilstofnanir í sjálfsmynd Wales-
verja, sem fannst menningu og tungu
sinni ógnað af sívaxandi enskum
áhrifum í landinu. Í hugum margra
var baráttan í raun töpuð, velskan
dæmd til að víkja fyrir enskunni á
öllum sviðum og Wales til að verða
jaðarsvæði innan Stóra-Bretlands.
Einn þeirra fyrstu til að veita mót-
spyrnu var prestur að nafni Michael
D. Jones, sem fæddur var árið 1822.
Hann ferðaðist ungur til Bandaríkj-
anna, þangað sem ófáir landar hans
höfðu flutt á liðnum árum. Jones var
gallharður velskur þjóðernissinni
og var því á báðum áttum í afstöðu
sinni til vesturfara. Honum fannst að
sönnu illt að missa ungt fólk úr landi,
en leit þó svo á að fólksflutningar til
Y Wladfa
Skólabörn í velska samfélaginu í Argentínu.
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson skrifar
um óvenjulega
þjóðflutninga.
Snyrtistofan Hafblik
OKKAR SÉRSVIÐ ER
Háræðaslitsmeðferðir
HENDUR – ANDLIT – HÁLS – BRINGA
Hraunbæ 102 • Reykjavík • S. 893 0098 • snyrtistofanhafblik@gmail.com
PANTAÐU FRÍAN TÍMA
Í SKOÐUN STRAX Í SÍMA
893-0098
Ameríku væru óhjákvæmilegt fyrir-
bæri sem vonlaust væri að berjast
gegn.
Jones rann hins vegar til rifja
hversu hratt velsku innflytjendurnir
virtust gleyma siðum sínum og
menningu. Enskan var allsráðandi
í nýbúasamfélögum þeirra vestan-
hafs og í stað þess að halda hópinn
virtist fólkið kappkosta að hverfa í
fjöldann.
Niðurstaða klerksins var einföld:
til þess að standa vörð um menn-
ingu og gildi Walesverja yrðu þeir að
byggja ný samfélög sín í einangrun
og án of mikillar blöndunar við aðra
hópa, einkum enskumælandi. Í þessu
skyni tók Jones að svipast um eftir
vænlegum búsvæðum. Vancouver-
eyja á Kyrrahafsströnd Kanada þótti
fýsilegur kostur, með mildu loftslagi
og ýmsum landkostum. Önnur hug-
mynd, sem rædd var af fullri alvöru,
var á þá leið að flytja á Biblíuslóðir í
Palestínu. Sú hugmynd hafði augljós-
lega fremur trúarlegar skírskotanir en
hagnýtar, enda fátt sameiginlegt með
staðháttum í Wales og Palestínu.
Hálfri öld eftir að Michael D. Jones
leitaðist við að skapa þjóð sinni nýtt
þjóðarheimili lagði ungverski gyð-
ingurinn Theodor Herzl grunn að
zíonismanum þegar hann kynnti
hugmyndir sínar um að stórir hópar
evrópskra gyðinga flyttust búferlum
og kæmu sér upp nýju ríki. Herzl
endaði á að velja Palestínu sem væn-
legasta kostinn, en hafði áður velt
fyrir sér fjölmörgum möguleikum,
þar á meðal í Afríku og á sléttum
Patagóníu í Argentínu. Það var hins
vegar nákvæmlega þar sem Michael
D. Jones kaus hinni nýju velsku
nýlendu stað.
Samningar náðust við ríkisstjórn
Argentínu, sem sá sér hag í að fá
evrópska landnema til að setjast
að á sléttum Patagóníu. Landið var
nær einvörðungu byggt fámennum
hópum innfæddra og ekki talið sér-
lega búsældarlegt. Útsendarar stjórn-
arinnar hikuðu þó ekki við að gylla
það fyrir hinum verðandi nýbúum og
Jones og félagar hófu að prédika land-
kosti svæðisins fyrir löndum sínum
og sögðu það minna mjög á blómlega
dalina í sunnanverðu Wales.
Skrykkjótt gæfa
Skipuleggjendur Argentínufararinn-
ar tóku skip á leigu árið 1865 fyrir á
annað hundrað manns sem vildu
freista gæfunnar í nýju landi. Hið
fyrirhugaða skip til fararinnar kom
hins vegar of seint á brottfararstað í
Liverpool og þurfti því í skyndingu
að bjarga öðrum farkosti, hálfgerðum
fúadalli sem ekki hafði verið ætlaður
til farþegaflutninga, með reynslulitla
áhöfn og skipstjóra sem var betur
fallinn til að flytja varning en mann-
eskjur.
Eftir erfiða tveggja mánaða sigl-
ingu kom hópurinn að landi í Suður-
Ameríku nánast með tvær hendur
tómar. Fólkið hafði litlar vistir og
vantaði flest tæki og tól til að fóta sig
á ókunnum slóðum og fljótlega kom í
ljós að loforðin um blómlegu bújarð-
irnar voru orðum aukin. Margir létu
lífið fyrstu mánuðina og hætt er við
að landnámið hefði farið algjörlega
út um þúfur ef ekki hefði komið til
aðstoð vinveittra frumbyggja sem
veittu góð ráð varðandi lífið á slétt-
unni.
Eftir nokkurra missera barning og
hokur við erfiðar aðstæður á ræktar-
landi sem var hálfgerð eyðimörk,
fór landið að rísa. Rachel Jenkins,
eiginkona helsta forystumanns land-
nemanna, hafði frumkvæði að því
að koma upp áveitukerfi með því að
veita vatni úr nálægu fljóti á ræktar-
lönd. Með því móti urðu til afbragðs-
góðir akrar til ræktunar á hveiti og
öðrum landbúnaðarvörum. Fregnir
af velgengni hópsins bárust til heima-
landsins og næstu áratugina bættust
stórir hópar Walesverja við sam-
félagið í „Nýlendunni“ eða Y Wladfa
eins og hún nefndist á velsku.
Stofnendur nýlendunnar höfðu
búist við að öðlast mikið pólitískt
sjálfstæði í nýja landinu, en ekki leið
á löngu uns ráðamenn í Argentínu
vildu færa nýju landnemabyggðirnar
undir miðstjórnarvald sitt. Járnbraut-
arsamgöngur undir lok nítjándu
aldar juku samskiptin milli héraðs-
ins og stjórnarinnar í Buenos Aires
og vöxtur landbúnaðarins dró til sín
spænskumælandi íbúa Argentínu
ekki síður en innflytjendur alla leið
frá Wales. Með fyrri heimsstyrjöld-
inni tók endanlega fyrir innflutning
Walesverja til Argentínu og tengslin
við gamla landið voru fljót að rofna.
Tengslin endurvakin
Argentínustjórn fyrirskipaði að
spænska skyldi vera aðaltungumálið
í öllum skólum og í opinberum sam-
skiptum. Yngra fólkið sá ekki tilgang-
inn með því að halda í velsk una og
leit á hana sem fjötur um fót. Hægt
og bítandi var velska samfélagið að
renna inn í argentínskt þjóðfélag.
Stöku siðir lifðu þó áfram, þar á
meðal velska ávaxtakakan sem enn
í dag er vinsælt bakkelsi víða í Arg-
entínu.
Þegar leið að aldarafmæli velska
landnámsins jókst áhuginn á að
rifja upp söguna. Stór sendinefnd
frá Wales ferðaðist til Argentínu árið
1965 og ný tengsl mynduðust. Wales-
verjum fannst mikið til þess koma að
kynnast þessu litla velskumælandi
samfélagi á suðurhveli Jarðar og
áhugi þeirra varð líka örvandi fyrir
Suður-Walesverjana að rækta menn-
ingararfleifð sína.
Á síðustu áratugum hefur miklu
fé og orku verið varið í að varðveita
og byggja upp patagóníska velsku.
Hún er sérkennileg mállýska með
spænskum hreim og fjölda spænskra
tökuorða. Nokkur þúsund manns
tala mállýsku þessa, en fáir eða
engir þó sem fyrsta mál. Áhuginn er
engan veginn bundinn við afkom-
endur Walesverjanna sem fluttust
til Patagóníu á sínum tíma og þykir
nokkurt stöðutákn að geta slegið
um sig á velsku. Tilkoma útvarps- og
sjónvarpssendinga á tungumálinu á
vegum BBC hefur sömuleiðis hjálpað
til við varðveisluna.
Að mörgu leyti minnir suður-
velska samfélagið í Argentínu á hið
vestur-íslenska í Kanada. Íbúar þeirra
beggja skilgreina sig fyrst og fremst
sem Argentínumenn og Kanadabúa,
en finnst skemmtilegt að halda í
ræturnar með gagnkvæmum heim-
sóknum og með því að kunna hrafl í
tungumálinu. En í hvorugu tilvikinu
rættust draumarnir um nýtt fóstur-
land sem að lokum yrði öflugt ríki
með tungu og menningu gömlu ætt-
jarðarinnar.
Jón hefði komiSt á
rækilegt fyllerí með
grant forSeta …
1 9 . á g ú s t 2 0 1 7 L A U g A R D A g U R36 H e L g i n ∙ F R É t t A B L A ð i ð
1
9
-0
8
-2
0
1
7
0
4
:2
6
F
B
1
1
2
s
_
P
0
9
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
8
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
2
0
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
1
2
s
_
P
0
2
9
K
_
N
Ý.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
D
8
3
-F
4
E
0
1
D
8
3
-F
3
A
4
1
D
8
3
-F
2
6
8
1
D
8
3
-F
1
2
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
4
B

F
B
1
1
2
s
_
1
8
_
8
_
2
0
1
7
C
M
Y
K