Dagblaðið Vísir - DV - 25.08.2017, Qupperneq 64

40 menning Helgarblað 25. ágúst 2017
þessum tíma og gat því sett mikla
peninga í verkefnið. Hann var í
nánu sambandi við fræðimenn
og sérfræðinga og réð færan ljós­
myndara til að fara út og taka
myndir af ýmsum minjum frá
miðöldum, kirkjum, legsteinum
og svo framvegis. Hann vildi gera
þetta vel – en alltaf á sinn eigin
sérviskulega hátt. Fræðimennirn­
ir skildu ekki alveg hvert hann var
að fara með þessu,“ segir Henrik.
Kenningin um sérstakt mikil­
vægi fornrar norrænnar hálf­
anarkískrar erkitýpu í myndheimi
Evrópu var vissulega óhefðbund­
in og sanngildi hennar vafasamt
en það var kannski fyrst og fremst
aðferðin sjálf sem fór vitlaust ofan
í samstarfsmenn hans úr fræða­
heiminum – enda fræðileg ná­
kvæmni eflaust ekki meginmark­
miðið.
„Þetta er umfram allt listræn
rannsókn,“ útskýrir Henrik.
„Hann notaðist mikið við mynd­
ræna samsetningu – montage
– sem er aðferð sem kemur frá
súrrealistunum. Þú lætur tvo
hluti hlið við hlið og ferð að
finna óvæntar tengingar, bland­
ar saman algjörlega ótengdum
hlutum og stingur þannig upp á
tengingum þar á milli,“ segir Hen­
rik og lýsir því hvernig Jorn lét
stækka upp smáatriði af ljósmynd
og skeyta henni saman við annað
smáatriði af ljósmynd sem tekin
var allt annars staðar í álfunni af
allt annars konar hlut frá allt öðr­
um tíma.
„Með stækkuninni er hægt að
finna tengingar milli ólíkra hluta.
Þetta gat verið höggmynd af púka
utan á kirkjubyggingu eða eitt­
hvert krot á vegg inni í kirkjunni –
það gat verið nýlegt, hundrað ára
eða frá miðöldum, en í hans huga
var það allt jafn áhugavert.“
Aðferðina nefndi Jorn saman­
burðar­vandalisma í höfuðið á
hinum forna norræna þjóðflokki
Vandölum sem fluttust búferlum
suður með Evrópu á öldunum
í kringum Krists burð. Kannski
fluttu þeir með sér hugmynda­
lega strauma sem sjást í kirkjum
og kroti, en þeir hafa hins vegar
aðallega orðið alræmdir fyrir að
ræna og rupla og skilja eftir sig
slóð eyðileggingar. Einhverjir hafa
haft orð á því síðar að kannski hafi
hugmynd Jorns verið að stunda
listsögulegan vandalisma – nota
Vandalana til að krota á hefð­
bundinn listsögulegan skilning.
Listamaðurinn sem
rannsakandi
Þessi listræna nálgun á hefð­
bundið fræðilegt svið mætti litl­
um skilningi á þessum tíma en
virðist eiga mun betur upp á pall­
borðið í dag að sögn Henriks:
„Nýlega hefur þetta verkefni far­
ið að vekja athygli aftur. Þetta er
eitthvað sem er við sjóndeildar­
hring okkar í dag og passar við
hugmyndir okkar um hvað list
getur verið – þessi hugmynd um
að listamenn séu að rannsaka eða
athuga eitthvert fyrirbæri er orðin
mjög áberandi í dag. Á sama hátt
og Jorn álíta margir listamenn sig
þannig vera að sinna hálfgerðri
rannsókn frekar en að þeir séu að
reyna nálgast eitthvað ægifagurt í
list sinni.“
Birta segir að í þessu hafi
kannski helsti broddurinn í ver­
kefninu falist á sínum tíma: „Mér
finnst eins og hann hafi verið að
gera athugasemd við hina fræði­
legu aðferð til að nálgast heiminn.
Þegar hann fór af stað að rann­
saka var hann alltaf mjög opinn,
ekki búinn að ákveða hvað hann
ætlaði að skoða, hvernig hann
ætlaði að nálgast það eða túlka.
Hann byrjar ekki á hefðbundinn
akademískan hátt með rann­
sóknarspurningu heldur leggur
bara af stað í ferðalag, og allt sem
verður á vegi hans verður hluti af
rannsókninni,“ segir hún og þau
Henrik taka undir þegar blaða­
maður stingur upp á að þetta
minni á sál­landafræði sitjúa­
sjónistanna – en þeir voru þekktir
fyrir að ráfa stefnulaust um stræti
stórborga, leyfa innsæinu að leiða
sig áfram í hinar ólíklegustu að­
stæður og nota upplifun sína svo
sem efnivið.
Dramatískur endir
Sumrinu 1964 varði Jorn á
Gotlandi, lítilli sænskri eyju í
Eystrasaltinu, og tók þar fjölda
mynda af kirkjum og fornmunum.
Um eitt hundrað kontakt­prent
frá þessari ferð eru uppistaðan í
sýningunni í Listasafninu.
Ári síðar leið verkefnið undir
lok. Eins og áður segir hafði hug­
mynd Jorns verið að gefa út 32
binda verk í samvinnu við nokkra
fræðimenn og stofnanir. Fræði­
mennirnir voru hins vegar farnir
að efast um gildi rannsóknanna
og Jorn vildi alls ekki gefa eft­
ir með hugsjónir sínar og leyfði
þeim ekki að hafa mikil áhrif á
verkefnið.
Í kjölfarið voru styrkir dregn­
ir til baka og Jorn hætti við verk­
efnið á dramatískan hátt árið
1965. Hann lokaði stofnuninni
sem átti að halda utan um mynd­
irnar – stofnun með háfleygan og
kersknislegan titil: „Hin skandi­
navíska stofnun um samanburð­
ar­vandalisma.“
Jorn virðist þó hafa haldið
áfram rannsóknum sínum þótt
hætt hafi verið við verkefnið.
Hann kom meðal annars til Ís­
lands árið 1967 í þeim tilgangi.
Jorn á Íslandi
„Við höfum mjög litlar áreiðan­
legar heimildir um hvað átti sér
stað í þessari heimsókn Jorns,
einungis munnmælasögur,“ segir
Birta en rekur það hvernig þessi
heimsfrægi myndlistarmaður
bankaði eina nótt óvænt upp á
hjá gömlum kunningja sínum
frá Kaupmannahafnarárunum
á 4. áratugnum, Sigurjóni Ólafs­
syni myndhöggvara. Þar gisti
hann í þær tvær vikur sem hann
dvaldi á Íslandi. „Hann hafði ekki
undirbúið neitt fyrir þessa rann­
sóknarferð. Það þýðir þó ekki að
hann vissi ekki hvað hann væri
að gera, hann spann af fingrum
fram, það var aðferðin hans,“ seg­
ir Birta.
Jorn hitti líka Halldór Laxness,
sem hann myndskreytti bók
fyrir, og dr. Selmu Jónsdóttur,
þáverandi safnstjóra Listasafns
Íslands. Asger ku hafa viljað tala
við Selmu í tengslum við verk­
efnið enda fjallaði doktorsritgerð
hennar um myndskurð á fjalar­
bútum frá Bjarnastaðahlíð, varð­
veittum í Þjóðminjasafni Íslands,
Selma færði rök fyrir því að fjal­
irnar væru brot úr stórri býsanskri
dómsdagsmynd sem nú er talið
að hafi upprunalega verið í Hóla­
dómkirkju.
„Það virðist vera að Selma
hafi farið út með ónefndum ljós­
myndara til að taka myndir fyr­
ir Asger Jorn. En það eru ekki
myndir frá Íslandi í skjalasafn­
inu, enda hafði hann þá þegar
lokað því árið 1965,“ segir Henrik
og þau Birta velta fyrir sér hvern­
ig þau geti fundið myndirnar –
haft upp á ljósmyndaranum eða
spurst fyrir hjá ættingjum Selmu
í Borgarnesi.
Birta og Henrik segja það
skemmtilegt að með þessu komi
ný íslensk vídd inn í sýninguna og
þannig lifi rannsóknin áfram þrátt
fyrir að Jorn hafi fallið frá árið
1973, eða eins og Birta orðar það:
„Það er ekki verið að setja fram
neina niðurstöðu með þessari
sýningu, þannig að þótt Jorn
sé látinn þá heldur rannsóknin
áfram. Og vonandi munu áhorf­
endur halda áfram með hana að
einhverju leyti.“n
Brot úr listasögu norrænnar alþýðu Birta Guðjónsdóttir og Henrik Andersson rýna í ljósmyndir sem Asger Jorn lét taka af hinum ýmsu minjum á sænsku eyjunni Gotlandi árið
1964. Myndirnar sem áttu að vera hluti af 32 binda verkinu „10 þúsund ár af norrænni alþýðulist“ eru uppistaðan í sýningu sem sett verður upp í Listasafni Íslands. MynD Sigurður gunnarSSon„Þegar hann
prófaði að nota
listsagnfræði sem miðil
þá skall hann virkilega á
vegg.