Feykir - 25.11.2010, Blaðsíða 19

2010 1 9
Ég skal viðurkenna að ég leita eftir
langömmu í skáldverkunum enda
var hún kona sem lét ekki mikið
uppi og vildi lítið hafa sig og sitt í
frammi. Í viðtölum við Guðrúnu
kemur fram að bústörfin hafi
ekki þolað skriftir og því hættir
hún öllum ritstörfum í tæpa
þrjá áratugi, en bíðum við - það
er skýring sem breytist eftir því
sem Guðrún eldist og fer að játa
á sig skriftirnar. Hún fer að stelast
við þá iðju sem hún kallar pár,
klór og söguvitleysur. Nýlega
heyrði ég frásögn sem höfð er
eftir Sigþrúði Friðriksdóttur frá
Valadal eða Dúu sem bjó síðar á
Gili í Svartárdal og sem ég þekkti
enda búa foreldrar mínir á næsta
bæ, Skeggsstöðum. Dúa var
fengin, 16 ára gömul, til að vera
hjá Guðrúnu að Valabjörgum
þegar hún átti von á sínu þriðja
barni, Marínu ömmu minni. Jón
Þorfinnsson maður Guðrúnar
var smiður og sjaldnast heima og
það kom því í hennar hlut að sjá
alfarið um búskapinn, börnin og
heimilið. Þetta var árið 1920 og
Guðrún hefur því verið 34 ára.
Dúa sagði frá því að á heimilinu
hafi allur umbúðapappír og hvert
bréfsnifsi sem fyrirfannst verið
útskrifað og að þetta hafi Guðrún
haft hjá sér í kringum pottana.
Guðrún vill þó greinilega halda
þessu öllu leyndu en segir sem
gömul kona í viðtali: „Nú og
síðustu árin sem ég bjó, þegar
krakkarnir voru uppkomnir, þá
fór ég að stelast þetta. En lét ekki
nokkurn mann vita. (Vísir 23.
nóvember 1970)
Og glittir ekki greinilega í
skáldkonuna í Hjálmari á Hraun-
hömrum þegar Sigurfljóð spyr
hann hvort hann sé skáld: „Það
held ég sé ekki..nema ef það heitir
skáldskapur að skrifa upp og auka
við alls konar kynjasögur, sem
gömul kona sem var heima sagði
mér.“ Samtalið heldur áfram og
Sigurfljóð spyr hvort hann hafi
virkilega eyðilagt sögurnar: „Hver
skildi halda svoleiðis rugli saman?
Ég brenndi það allt einu sinni,
þegar mér var farið að ofbjóða
hvað það var fyrirferðamikið. Þá
rauk mikið upp í hömrunum.“
Það er sjálfsagt ekki tilviljun að
hér er það karlmaður sem talar.
Guðrún er alltaf að skrifa aftur
fyrir sig í tíma og mín tilgáta er að
það hafi verið óhugsandi að kona
léti slíkt uppi. Það styður tilgátuna
að síðar segir sama persóna í sömu
sögu og er hér talað um Gunn-
hildi Hjálmarsdóttur: „Aumingja
mamma, hún hefur lent á rangri
hillu í lífinu. Helst hefði hún
viljað lesa bækur og skrifa niður
hugsanir sínar í bundnu og
óbundnu máli, en þær hefur hún
aldrei látið nokkurn mann heyra,
nema mig.“ (Tengdadóttirin).
Meðal íslenskra
stórskálda
Mikið hefur verið rætt um
viðtökur verka Guðrúnar og að
þeim hafi verið tekið með kostum
og kynjum. Er þá iðulega stillt
um andstæðunum lesandinn og
fræðimaðurinn. En ég hef komist
að því að skrifin um bækur
Guðrúnar voru ekki eins neikvæð
og haldið hefur verið á lofti. Um
Dalalíf birtust átta ritdómar,
þótt tveir þeirra geti vart talist
annað en ritfregnir. Þessi fyrstu
viðbrögð birta það sem lengi
vel endurómaði í umfjöllun um
bækur Guðrúnar og gerir jafnvel
enn. Ritdómendur sögðu flestir
söguna góða en of langa, - talað
var um breiða þjóðlífslýsingu og
heimildagildi sögunnar. Ólafur
Jónsson og Helgi Konráðsson
skrifuðu um sagnfræði verksins.
Kristmann Guðmundsson skrifar
í Morgunblaðið 7. desember
1949: „Þetta er þjóðlífssaga,
-en af allra bestu og skírustu
tegund, sem nálgast hinn mikla
skáldskap svo, að oft eru mörkin
lítt greinanleg“. Ef vel er skoðað
eru ritdómar um Dalalíf þó ekki
neikvæðir og sumir lofa verkið
enda enn sem komið er engin
hætta á ferðum. Það varð hins
vegar alvarlegra á 7. áratugnum
þegar ljóst var að þjóðin lá í
bókum Guðrúnar og að kerlingin
ætlaði aldrei að hætta að skrifa.
Marín Guðrún Hrafnsdóttir,
langömmubarn Guðrúnar frá Lundi, skrifar
Guðrún
langamma
Guðrún frá Lundi var afkastamikill rithöfundur enda þótt
hún væri orðin 59 ára þegar fyrsta verk hennar kom út.
Hún skrifaði alls tæpar 10.000 blaðsíður í 27 bindum
skáldverka og sló hvert lestrar- og sölumetið af öðru.
Bækur hennar njóta enn vinsælda og kom það vel í ljós
í sumar þegar blásið var til málþings um skáldkonuna
í félagsheimilinu Ketilási í Fljótum. Mikill áhugi greip
um sig og hvar sem maður fór var kvartað undan því
að bækurnar væru ófáanlegar og langar pantanir á
bókasöfnum, sértaklega átti þetta við um Dalalíf. Það er
óneitanlega sérstakt að ríflega 60 ára gömul skáldrit séu
í pöntun á bókasöfnum og segir sitt.
Stimpillinn sem Sigurður A.
Magnússonar setti á skáldkonuna
virðist afar sterkur, höfuðskáld
kerlingabókmenntanna. Þessu
mótmælti að vísu höfuðskáldið
Halldór Laxness og sagði
Guðrúnu tilheyra svokölluðum
ævintýrakellingum sem lengi
hefðu fylgt þjóðinni og sagt henni
sögur. En stimpillinn var kominn
og greyptist einhvern veginn í
þjóðarminnið, enn í dag hittir
maður fólk sem aldrei hefur lesið
staf eftir skáldkonuna en telur sig
þó þess umkomið að líta niður
á verk hennar. Mér hefur alltaf
fundist það stórfurðulegt.
Þótt Guðrún yrði fyrir harðri
gagnrýni á 7. áratugnum hafði
það lítil áhrif á störf hennar og
engin á vinsældir skáldsagnanna.
Þorsteinn M. Jónsson skrifar í
Tímann 1957 og ég held að þá
strax hitti hann naglann á höfuð-
ið. Þetta með vinsældirnar var
og er ekki svo flókið: „mun hinn
glöggi skilningur skáldkonunnar
á mönnum, er hún hefur kynnst,
vera frumorsök þess að bækur
hennar eru meira lesnar en flestra
annarra rithöfunda hér á landi.
... Ástæðan fyrir því að bækur
Guðrúnar frá Lundi eru mikið
keyptar og mikið lesnar, er fyrst og
fremst sú, að lesendum þykja þær
skemmtilegar. Þær eru skrifaðar
á léttu og tilgerðarlausu máli. En
snilli hennar sem sagnaskálds rís
hæst í mannlýsingum hennar. Þar
fatast henni sjaldan.„ Hann segir
síðan í niðurlagi greinarinnar:
„Út á flest mannleg verk má
eitthvað telja, og það með rökum.
Svo er og um sögur Guðrúnar frá
Lundi. En þrátt fyrir það mun
meirihluti þjóðarinnar og flestir
lesendur bóka hennar skipa henni
sess meðal íslenskra stórskálda.“
(Tíminn, 1. nóv. 1957).
Peningar Guðrúnar
fóru annað
Erindi mitt í sumar í Ketilási hét
Er Guðrún frá Lundi langamma
þín? Og var þannig til komið að
í gegnum árin hef ég fengið að
heyra þessa spurningu með svo
ólíkum hætti, sumir eru upprifnir
og segja mér allt um hversu mikið
þeir hafa lesið, hvað bækurnar
séu stórkostlegar og að það verði
nú að fara að gera eitthvað til að
minnast þessarar stórkostlegu
konu, aðrir eru minna hrifnir.
En það merkilega er að nær allir
hafa einhverja mynd af Guðrúnu
frá Lundi, höfundarnafnið er
gríðarlega sterkt í vitund fólks.
Það man kannski einhverja
umræðu og því fylgja þessari
spurningu Er Guðrún frá Lundi
langamma þín? afar mismunandi
tilfinningar og hugmyndir.
Og enn dúkkar hún upp – nú
síðast í tengslum við afar undarlega
stuttfrétt eftir Reyni Traustason
í DV. Þar pirrast Reynir út í Jón
Kalmann Stefánsson sem hafði
sagt DV stunda tilfinningaklám.
Það þolir Reynir illa og segir
Jóni til háðungar: „Jón hefur
á ferli sínum uppskorið vegleg
listamannalaun og margvíslegan
heiður fyrir bækur sem sumpart
eru tilfinningalegs eðlis. Meðal
fjölmargra aðdáenda hans eru
einhverjir sem vilja meina að hann
haldi hátt á lofti kefli Guðrúnar
frá Lundi og sé verðugur arftaki
alþýðuskáldsins.“ (DV 12. október
2010).
Verulegur broddur í þessu,
ekki satt og hér er verið að
hæðast að tveimur rithöfundum.
Annar notaður sem svipa á hinn.
Undarleg vörn hjá DV en eitt er
þó víst að Guðrún hlaut aldrei
peningalega viðurkenningu á
sínum ferli, utan einu sinni er hún
fékk úthlutað 100.000 krónum
úr rithöfundasjóði, þá orðin
háöldruð. Einhverjir tóku eftir
því að sitthvað var bogið við þetta
og Indriði G. Þorsteinsson skrif-
aði fræga grein í Tímann undir
heitinu Peningar Guðrúnar frá
Lundi (6. október 1968).
Þá orti Vilmundur Jónsson,
landlæknir ansi hreint skemmti-
lega vísu þegar hann sá mynd
í Morgunblaðinu árið 1969
af rithöfundunum Hannesi
Péturssyni, Guðmundi Hagalín,
Þórbergi Þórðarsyni og Thor
Vilhjálmssyni þar sem þeir
skáluðu í kampavíni eftir að
hafa fengið úthlutað styrkjum úr
rithöfundasjóði, - en þá komu
tekjur sjóðsins af útlánum á
bókasöfnum og enginn komst
nálægt Guðrúnu í fjölda útlán-
aðra eintaka:
Vengir, heiðraðir, verðlaunaðir,
vígðir á helgum fundi,
skálum bræður og bergjum glaðir
blóð úr Guðrúnu frá Lundi
Það er kominn tími til að því að
sýna Guðrúnu Árnadóttur frá
Lundi þá virðingu sem henni
ber. Það er hugur í mörgum og
hefur verið rætt um endurútgáfu
á verkum hennar, kvikmyndir,
þáttaraðir og minnisvarða.
Marín Guðrún Hrafnsdóttir
Fjölmennt málþing var haldið í sumar.
Guðrún ásamt greinarhöfundi (fyrir miðju) og systur hennar