Morgunblaðið - 10.11.2017, Qupperneq 39

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. NÓVEMBER 2017
Móðir sem yfirgefur börnsín er útgangspunkturJóns Kalmans Stef-ánssonar í nýrri skáld-
sögu, Sögu Ástu. Hann byggir laus-
lega á ævi ömmu sinnar sem
framkvæmdi einmitt þennan sam-
félagslega ófyrirgefanlega verknað –
en þó er þetta ekki saga hennar eða
fjölskyldunnar. Fremur nýtir Jón
Kalman sér ákveðna þætti úr ætt-
arsögu sinni í áframhaldandi rann-
sókn á fjölskyldutengslum og því
hvernig einstakir atburðir endur-
óma gegnum kynslóðir og marka
manneskjur út yfir gröf og dauða. Í
síðustu bókum sínum, Fiskarnir
hafa enga fætur
og Eitthvað á
stærð við alheim-
inn, fjallaði hann
m.a. um mæður
sem missa börnin
sín eða deyja frá
þeim. Hér eru
það mæður sem
yfirgefa börnin
sín, sársaukinn
ekki minni, hvorki fyrir mæðurnar
né börnin. Hér sem fyrr skiptir kær-
leikurinn öllu máli og stærsta eftir-
sjáin sú að hafa ekki elskað meira,
sagt það og sýnt.
Sagan hefst á getnaði Ástu en um
leið augnablikinu þegar Sigvaldi,
faðir hennar, fellur úr stiga rúmum
30 árum síðar. Þar með er tónninn
sleginn í þessari brotakenndu frá-
sögn sem sveiflast frá Sigvalda og
Helgu, móður Ástu, til Ástu á hinum
ýmsu æviskeiðum, til Sigvalda á efri
árum og seinni konu hans og síðast
en ekki síst til höfundarins sem
berst við að koma sögu Ástu á blað,
höfundur sem sjálfur er tengdur
Ástu. Þessi frásagnarmáti gengur
gríðarlega vel upp, bæði magnast
spennan eftir því sem sagan er
smátt og smátt afhjúpuð og ekki síð-
ur virka hin ólíku sjónarhorn af-
skaplega vel saman og bæta hvert
annað upp.
Sögusviðið er Reykjavík laust eft-
ir miðbik síðustu aldar og fram til
dagsins í dag – þó með viðkomu í
Vín, París og ekki síst á Vest-
fjörðum. Þangað er Ásta send sum-
arlangt í einangraða sveit eftir að
hafa nefbrotið skólabróður sinn sem
reyndi að nauðga henni. Afleiðingar
ofbeldisins sem Ásta verður fyrir af
höndum skólabróður síns, Jóa, eru
fimlega ofnar inn í atburðarásina.
Höfundur rekur líðan Ástu ekki af
þekkingu og skilningi nútímans
heldur birtast okkur tilfinningar
ungrar stúlku sem fær engan botn í
tilveruna. Þegar hún fellir hug til
Jósefs, unga drengsins sem starfar
með henni á sveitabænum, á hún af-
ar erfitt með að henda reiður á til-
finningum sínum: úr því þetta fór
svona með Jóa þá hlýtur þetta líka
að enda illa með Jósef, hvernig getur
hún nokkurn tíma treyst eigin hjarta
aftur – hvað þá karlmanni? Einnig
er sannfærandi og hjartaskerandi
hvernig viðbrögð hennar við viðmóti
karlmanna litast af þessu fram eftir
öllu, sem og viðbrögð karlmanna við
henni: „Þú átt eftir að komast langt
á píkunni“ (bls. 426) segir barnsfaðir
hennar við hana og orðin enduróma
alla bókina.
Eftir að móðirin yfirgefur börnin,
gengur út úr íbúðinni og lífi þeirra
allra, heyrir fullorðin kona sem vinn-
ur við skúringar skammt frá sáran
barnsgrátinn, gengur á hljóðið og
finnur barnið sársvangt og bleyju-
brunnið í vöggunni. Hún fóstrar
Ástu og elskar hana skilyrðislaust
alla tíð. En þegar Ásta verður
eirðarlaus unglingur breytist sam-
band þeirra og táningurinn skamm-
ast sín skyndilega fyrir ómenntaða,
bláfátæka skúringakonuna. Og í
hjarta sínu er Ásta viss um að
sveitavistin sé ekki refsing fyrir
hortugheit í skólanum eða það að
hún skyldi nefbrjóta Jóa – heldur
þessi hræðilegu svik við fóstru sína.
Svik sem hún nær aldrei að bæta
fyrir. „Of seint. Sum orð hafa helvít-
isvist í för með sér.“ (bls. 41)
Skáldið sem er að skrifa sögu
Ástu kemur sér fyrir í afskekktu
húsi á Ströndinni til að skrifa í friði
en á í samskiptum við nágranna
sinn, bóndann/ferðafrömuðinn Þor-
lák (sem raunar heitir Þorkell síðar í
bókinni). Hér er ekki laust við að
höfundur geri grín að rithöfundar-
sjálfi sínu – fram kemur að bóndinn
gefi nú lítið fyrir bækur höfundar en
segir Árelíu konu sína vera mikinn
aðdáanda. Hér má með lagni lesa um
það skáld sem hefur orðið samtíma-
höfundum yrkisefni, t.d. í Kötu
Steinars Braga. Rómantíska skáldið
sem miðaldra konur – og raunar
konur á öllum aldri sækja huggun í.
Kunnuglegar, fallegar, stundum há-
fleygar lýsingarnar á landslagi og
hjörtum mannanna finnast hér eins
og í öðrum verkum höfundar – en
stundum er eins og Jón Kalman sé
meðvitaður um arfleifð sína og skrifi
kankvís inn í hana:
„Því hefur verið haldið fram að
Vestfirðir líkist fremur tónverki en
landslagi og því til lítils að lýsa þeim
í orðum, lúnum og eyddum af mörg-
þúsund ára notkun. Ég get þar af
leiðandi sparað mér ómakið að lýsa
landslaginu í kringum Ástu og
grábláa, skælda Landroverinn sem
erfiðar, spólar og ekur í gegnum
vordaginn, hvernig sumir fjarðanna
opnast líkastir ópi móti djúpu íshaf-
inu, sumir eins og þögul heift, aðrir
kyrrlátt andvarp, en flestir kannski
allt þetta.“ (bls. 53)
En meira að segja í skáldsagna-
Íslandi Jóns Kalmans þar sem firð-
irnir eru djúp óp hefur ferðamanna-
iðnaðurinn náð fótfestu. Sveita-
mennirnir eru ekki á eitt sáttir um
hvort það sé illt eða gott en Þorlák-
ur/Þorkell nágranni höfundarins er
loksins að græða með því að selja
túristum íslenska einangrun og
gleðst yfir því að fá rithöfund í safn-
ið:
„Ég get hvorki boðið upp á lunda
né Björk, en það er flott að hafa rit-
höfund, það slær alveg út heitan pott
og stjörnuhrap! Ég get hiklaust
rukkað þá um extra 10% með nær-
veru þinni. Hefur ekki eitthvað verið
þýtt eftir þig, hvar get ég keypt það?
Ég segi þeim að þú sért að skrifa
skáldsögu um Ísland og hraunið. Já,
náttúrulega hafið líka, sjómennsku á
opnum bátum. Þeir verða alveg
thrilled! Hvað ertu annars að sýsla?“
(bls. 71)
Undir lok bókar gerir bóndinn
höfundinum svo tilboð sem hann
getur ekki hafnað. Hann fær að búa
frítt í gamla vitahúsinu og skrifa
gegn því að þegar hann er fjarver-
andi megi bóndinn ganga þar í gegn
með ferðamannahópa og sýna þeim
hvar og hvernig alvöru íslenskur rit-
höfundur vinnur. Í þessum skemmti-
lega gjörningi teymir höfundurinn
lesandann heilan hring og dregur
upp mynd sem lýsir vel okkar flóknu
afstöðu gagnvart landinu, ferða-
mannaiðnaðinum og skáldskapnum
– allt í einni hendingu.
En í sögunni finnst líka annar höf-
undur, bróðir Sigvalda, ljóðskáld
sem hefur gefið út sex bækur (órím-
aðar, Sigvalda til hrellingar) sem
seljast ekkert og tollir hvergi í
vinnu. Hann er nú að reyna að skrá-
setja æviminningarnar og það veld-
ur Sigvalda áhyggjum – af því þótt
bróðirinn kunni að orða hlutina þá er
minnið svo brigðult. Sterkasta minn-
ing þeirra bræðra er þó sameiginleg.
Þegar faðirinn lá banaleguna,
öskrandi af kvölum í hjónarúminu og
eldri bróðirinn hélt utan um þann
yngri í barnarúminu í næsta her-
bergi og hughreysti hann. Á óvæntu
fylliríi í Noregi snertir bróðirinn í
fyrsta sinn á þessari sameiginlegu
minningu og opinberar þá martröð
sína að eldri bróðir sinn muni ekki
eftir eða kannist ekki við þessa ör-
lagaríku stund sem í huga hans er sú
allra mikilvægasta. Hræðilegasta en
jafnframt fallegasta minning barn-
æskunnar, ástin milli bræðranna
blönduð skelfingunni yfir deyjandi
föðurnum. Þessi magnaða mynd
kristallar á margan hátt það besta í
höfundarverki Jóns, hinn óhugnan-
lega stutta veg milli þess fegursta og
þess skelfilegasta – milli lífsins og
dauðans, ástar og hyldýpis. En um
leið hvernig ástin sigrar alltaf þegar
þessar andstæður takast á.
Morgunblaðið/Einar Falur
Jón Kalman Frásagnarmátinn gengur „gríðarlega vel upp, bæði magnast
spennan eftir því sem sagan er smátt og smátt afhjúpuð og ekki síður virka
hin ólíku sjónarhorn afskaplega vel saman og bæta hvert annað upp“.
Ástin sigrar alltaf
Skáldsaga
Saga Ástu bbbbb
Eftir Jón Kalman Stefánsson.
Benedikt, 2017. Innb., 443 bls.
MARÍANNA CLARA
LÚTHERSDÓTTIR
BÆKUR
Elly (Stóra sviðið)
Fös 10/11 kl. 20:00 25. s Mið 29/11 kl. 20:00 32. s Lau 16/12 kl. 20:00 40. s
Sun 12/11 kl. 20:00 26. s Fös 1/12 kl. 20:00 33. s Þri 26/12 kl. 20:00 41. s
Þri 14/11 kl. 20:00 auk. Lau 2/12 kl. 20:00 auk. Mið 27/12 kl. 20:00 42. s
Fim 16/11 kl. 20:00 auk. Sun 3/12 kl. 20:00 34. s Fim 28/12 kl. 20:00 43. s
Fös 17/11 kl. 20:00 auk. Mið 6/12 kl. 20:00 35. s Fös 29/12 kl. 20:00 44. s
Lau 18/11 kl. 20:00 27. s Fös 8/12 kl. 20:00 auk. Fös 5/1 kl. 20:00 53. s
Sun 19/11 kl. 20:00 28. s Lau 9/12 kl. 20:00 36. s Lau 6/1 kl. 20:00 54. s
Mið 22/11 kl. 20:00 29. s Sun 10/12 kl. 20:00 37. s Sun 7/1 kl. 20:00 55. s
Fim 23/11 kl. 20:00 30. s Fim 14/12 kl. 20:00 38. s Fös 12/1 kl. 20:00 56. s
Fös 24/11 kl. 20:00 31. s Fös 15/12 kl. 20:00 39. s Fös 19/1 kl. 20:00 57. s
Stjarna er fædd!
Guð blessi Ísland (Stóra sviðið)
Sun 26/11 kl. 20:00 9. s Fim 30/11 kl. 20:00 10. s Fim 7/12 kl. 20:00 11. s
Þetta er 11. september Íslendinga, gjörsamlega.
Kartöfluæturnar (Litla sviðið)
Fim 16/11 kl. 20:00 16. s Þri 21/11 kl. 20:00 aukas. Þri 28/11 kl. 20:00 aukas.
Fjölskyldukeppni í meðvirkni!
Natan (Litla sviðið)
Þri 14/11 kl. 20:00 aukas. Lau 25/11 kl. 20:00 8. s Fim 7/12 kl. 20:00 10. s
Fös 17/11 kl. 20:00 7. s Sun 26/11 kl. 20:00 9. s
Hvers vegna drepur maður mann?
Brot úr hjónabandi (Litla sviðið)
Fös 10/11 kl. 20:00 1. s Mið 22/11 kl. 20:00 7. s Lau 2/12 kl. 20:00 13. s
Lau 11/11 kl. 20:00 2. s Fim 23/11 kl. 20:00 8. s Sun 3/12 kl. 20:00 14. s
Sun 12/11 kl. 20:00 3. s Fös 24/11 kl. 20:00 9. s Fös 8/12 kl. 20:00 15. s
Mið 15/11 kl. 20:00 4. s Mið 29/11 kl. 20:00 10. s Sun 10/12 kl. 20:00 16. s
Lau 18/11 kl. 20:00 5. s Fim 30/11 kl. 20:00 11. s Fim 14/12 kl. 20:00 17. s
Sun 19/11 kl. 20:00 6. s Fös 1/12 kl. 20:00 12. s Fös 15/12 kl. 20:00 18. s
Draumur um eilífa ást
Úti að aka (Stóra sviðið)
Lau 11/11 kl. 20:00 6. s Lau 25/11 kl. 20:00 Lokas.
Sprenghlægilegur farsi! Allra síðustu sýningar.
Jólaflækja (Litla sviðið)
Lau 25/11 kl. 13:00 1. sýn Lau 2/12 kl. 13:00 3. sýn Sun 10/12 kl. 13:00 5. sýn
Sun 26/11 kl. 13:00 2. sýn Sun 3/12 kl. 13:00 4. sýn Sun 17/12 kl. 13:00 6. sýn
Tilnefnd sem Barnasýning ársins á Grímunni. Eingöngu sýnd á aðventunni.
Blái hnötturinn (Stóra sviðið)
Sun 12/11 kl. 13:00 50. s Sun 3/12 kl. 13:00 53. s Þri 26/12 kl. 13:00 56. s
Sun 19/11 kl. 13:00 51. s Sun 10/12 kl. 13:00 54. s
Sun 26/11 kl. 13:00 52. s Sun 17/12 kl. 13:00 55. s
Sigurvegari Grímuverðlaunanna síðastliðið vor.
GUÐ BLESSI ÍSLAND ★★★★★ Fréttablaðið
Fjarskaland (Stóra sviðið)
Sun 12/11 kl. 16:00 Sun 26/11 kl. 17:00 Sun 7/1 kl. 13:00
Sun 19/11 kl. 13:00 Lau 30/12 kl. 13:00
Fjölskyldusöngleikur eftir Góa!
Faðirinn (Kassinn)
Fös 10/11 kl. 20:00 HOF Fös 1/12 kl. 19:30 14.sýn Fös 15/12 kl. 19:30 Auka
Fim 23/11 kl. 19:30 10.sýn Lau 2/12 kl. 19:30 15.sýn Lau 30/12 kl. 19:30 18.sýn
Fös 24/11 kl. 19:30 11.sýn Mið 6/12 kl. 19:30 Auka Lau 20/1 kl. 19:30 19.sýn
Lau 25/11 kl. 19:30 12.sýn Fim 7/12 kl. 19:30 Auka Sun 28/1 kl. 19:30 20.sýn
Mið 29/11 kl. 19:30 Auka Fös 8/12 kl. 19:30 16.sýn
Fim 30/11 kl. 19:30 13.sýn Lau 9/12 kl. 19:30 17.sýn
Áhrifamikið nýtt verðlaunaverk.
Risaeðlurnar (Stóra sviðið)
Fös 10/11 kl. 19:30 5.sýn Fim 23/11 kl. 19:30 9.sýn Lau 9/12 kl. 19:30 13.sýn
Lau 11/11 kl. 19:30 6.sýn Fös 24/11 kl. 19:30 10.sýn Fös 29/12 kl. 19:30 14.sýn
Fös 17/11 kl. 19:30 7.sýn Fös 1/12 kl. 19:30 11.sýn
Lau 18/11 kl. 19:30 8.sýn Lau 2/12 kl. 19:30 12.sýn
Grátbroslegt og ágengt nýtt verk um litla þjóð í stórum heimi .
Smán (Kúlan)
Lau 2/12 kl. 17:00 16.sýn Lau 9/12 kl. 17:00 18.sýn
Sun 3/12 kl. 19:30 17.sýn Sun 10/12 kl. 19:30 19.sýn
Improv Ísland (Þjóðleikhúskjallari)
Mið 15/11 kl. 20:00 Mið 29/11 kl. 20:00 Mið 13/12 kl. 20:00
Mið 22/11 kl. 20:00 Mið 6/12 kl. 20:00
Spunasýningarnar vinsælu snúa aftur - engin sýning eins!
Leitin að jólunum (Leikhúsloft)
Lau 25/11 kl. 11:00
291.sýn
Sun 3/12 kl. 11:00 298.sýn Lau 16/12 kl. 11:00
307.sýn
Lau 25/11 kl. 13:00
292.sýn
Sun 3/12 kl. 13:00 299.sýn Lau 16/12 kl. 13:00
308.sýn
Sun 26/11 kl. 11:00
293.sýn
Lau 9/12 kl. 11:00 301.sýn Sun 17/12 kl. 11:00
310.sýn
Sun 26/11 kl. 13:00
294.sýn
Lau 9/12 kl. 13:00 302.sýn Sun 17/12 kl. 13:00
311.sýn
Lau 2/12 kl. 11:00 295.sýn Sun 10/12 kl. 11:00
304.sýn
Lau 2/12 kl. 13:00 296.sýn Sun 10/12 kl. 13:00
305.sýn
Grímuverðlaunasýningin Leitin að jólunum.
Pétur og úlfurinn (Brúðuloftið)
Lau 11/11 kl. 13:00 Lau 18/11 kl. 13:00
Lau 11/11 kl. 15:00 Lau 18/11 kl. 15:00
Brúðusýning
Reykjavík Kabarett (Þjóðleikhúskjallarinn)
Fös 10/11 kl. 22:00 Lau 11/11 kl. 22:00
Maður sem heitir Ove (Kassinn)
Fös 10/11 kl. 19:30 57.sýn Fim 16/11 kl. 19:30 Auka Sun 19/11 kl. 19:30 62.sýn
Lau 11/11 kl. 19:30 58.sýn Fös 17/11 kl. 19:30 60.sýn
Sun 12/11 kl. 19:30 59.sýn Lau 18/11 kl. 19:30 61.sýn
Siggi Sigurjóns og Bjarni Haukur sameina krafta sína í bráðfyndnum einleik!
leikhusid.is | midasala@leikhusid.is | 551 1200