Morgunblaðið - 03.04.2018, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. APRÍL 2018
Undanfarin fimm-
tán ár hefur fagfólk
innan Heilsugæslu
höfuðborgarsvæð-
isins: sálfræðingur,
iðjuþjálfi, fé-
lagsráðgjafi og jóga-
kennari, starfað í
teymi í samvinnu við
Hugarafl, sem eru
frjáls samtök þeirra
sem þurfa á hjálp að
halda vegna geðheilsu sinnar.
Starf teymisins er nefnt „geð-
heilsa-eftirfylgd“ og er hornsteinn
þjónustustarfs sem byggist á nýrri
leið innan íslenska geðheilbrigð-
iskerfisins í samræmi við áherslur
í aðgerðaáætlun Alþingis í geð-
heilbrigðismálum, ályktun Samein-
uðu þjóðanna og Alþjóða-
heilbrigðismálastofnunarinnar, þar
sem megináhersla er
lögð á opin úrræði og
samstarf við þá sem á
hjálp þurfa að halda
og fjölskyldur þeirra
– sem geta leitað eftir
þjónustu á eigin for-
sendum og án tilvís-
unar frá lækni. Orðið
valdefling felur í sér
að hafa vald til þess
að taka ákvarðanir
sjálf eða sjálfur, hafa
aðgang að upplýs-
ingum og úrræðum,
læra að hugsa á gagnrýninn hátt
og hafa áhrif á eigið líf og efla já-
kvæða sjálfsmynd og vinna bug á
fordómum.
Yfirstjórn Heilsugæslu höfuð-
borgarsvæðisins hefur nú ákveðið
að leggja niður fjögur stöðugildi
sem tengst hafa þessu hjálp-
arstarfi – án rökstuðnings – og
heilbrigðisráðherra hefur enn ekki
lagt til lausn á málinu – sem henni
ber skylda til. Fella á þetta hjálp-
arstarf undir tilvísanakerfi og
þeir, sem á hjálp þurfa að halda,
geta ekki lengur leitað beint til
þjónustu á eigin forsendum og án
tilvísunar frá lækni.
Fimmtán ára starfi
kastað fyrir róða
Árið 2016 fengu á sjötta hundr-
að einstaklingar reglubundna
þjónustu „geðheilsu-eftirfylgdar“.
Það ár leituðu nær 900 ein-
staklingar beint til Hugarafls.
Voru komur þessa fólks yfir 12
þúsund. Veitt voru yfir 2.000 við-
töl (símaviðtöl ekki meðtalin), auk
vitjana, þjálfunar á vettvangi og
útkalla vegna bráðatilfella.
Nú á að kasta fyrir róða fimm-
tán ára starfi þar sem brotið var
blað í hjálp við þá sem þurfa á
hjálp að halda vegna geðheilsu
sinnar. Guðný Björk Eydal, pró-
fessor við félagsráðgjafadeild Há-
skóla Íslands, og Steinunn
Hrafnsdóttir, dósent við fé-
lagsráðgjafadeild Háskóla Íslands,
telja að starfið sé einstök þjónusta
sem ekkert annað úrræði veitir
með sama hætti. „Aðferðir sem
byggjast á hugmyndafræði val-
deflingar og aðferðum batalíkans
hafa á undanförnum árum verið
grunnstef í alþjóðlegri stefnumót-
un í geðheilbrigðismálum,“ eins og
segir í greinargerð Guðnýjar
Bjarkar og Steinunnar Hrafns-
dóttur.
Áskorun til Alþingis
og ríkisstjórnar
Sem kennari hálfa öld, þar sem
ég varð vitni að vanmætti nem-
enda, sem áttu við þunglyndi að
stríða, og sem aðstandandi ein-
staklinga, sem hafa þurft á hjálp
að halda vegna geðheilsu, skora ég
á forsætisráðherra, heilbrigð-
isráðherra, Alþingi og velferð-
arsvið Reykjavíkurborgar að reka
af sér slyðruorðið og gefa Hugar-
afli kost á að vinna áfram að „geð-
heilsueftirfylgd“, sem er horn-
steinn þjónustustarfs og byggist á
nýrri leið innan hins alþjóðlega
geðheilbrigðiskerfis.
Hugarafl – ný leið innan hins
alþjóðlega geðheilbrigðiskerfis
Eftir Tryggva
Gíslason » Leggja á niður starf
er byggist á nýrri
leið í geðheilbrigðis-
málum í samræmi við
ályktun SÞ er leggur
áherslu á samstarf við
þá er á hjálp þurfa að
halda.
Tryggvi Gíslason
Höfundur er fyrrverandi skólameist-
ari Menntaskólans á Alkureyri.
tryggvi.gislason@gmail.com
Undanfarnar vikur
hef ég farið víða um
landið og heimsótt
vinnustaði sjúkraliða
til að kynna mig sem
formannsefni
Sjúkraliðafélagsins
og heyra hvað
sjúkraliðar hafa að
segja. Það sem vakti
sérstaka undrun
mína er starfsum-
hverfi sjúkraliða á
hjúkrunarheimilum.
Í umræðum kom fram að
sjúkraliðar ættu erfitt með að
nýta fagþekkingu sína og njóta
framgangs í starfi því forsvars-
menn hjúkrunarheimila ráða til
vinnu ófaglærða starfsmenn sem
ganga að sögn sjúkraliða í þeirra
störf. Þá er sjúkraliðum einnig
gert að ganga í sömu verk og
hinir ófaglærðu, t.d. að þvo fatn-
að af vistmönnum og ganga frá
inn í skápa, matreiða allar mál-
tíðir fyrir vistmenn og sinna hús-
verkum sem tilheyra matseldinni.
Starfsmannahald
hjúkrunarheimila
Í kröfulýsingu velferðarráðu-
neytis fyrir hjúkrunarrými og
dvalarrými frá árinu 2016 er
starfsmannahald hjúkrunarheim-
ila á ábyrgð rekstraraðila. Hon-
um ber að halda uppi því þjón-
ustustigi sem skilgreint er í
kröfulýsingu sem felst m.a. í að
veita langtímahjúkrun, aðhlynn-
ingu og umönnun og félagslegan
stuðning á faglegan og ábyrgan
hátt sem byggist á umhyggju og
virðingu fyrir íbúa og fjölskyldu
hans. Rekstraraðila ber að
tryggja að allir sem inna af hendi
sérhæft starf í starfseminni hafi
viðeigandi starfsleyfi, þ.e. lög-
gildingu, í samræmi við lög og
reglugerðir.
Í reglugerð um menntun, rétt-
indi og skyldur sjúkraliða kemur
fram að ekki sé heimilt að ráða
aðra en sjúkraliða til sérhæfðra
umönnunar- og hjúkrunarstarfa
nema áður hafi verið auglýst eftir
sjúkraliðum. Einnig er bent á
faglegar kröfur og ábyrgð
sjúkraliða sem felst m.a. í að við-
halda þekkingu sinni og faglegri
færni og tileinka sér nýjungar er
varða starfið. Þá ber sjúkraliði
ábyrgð á störfum sínum við
hjúkrun og umönnun í samræmi
við menntun, þjálfun og færni
sem hann hefur tileinkað sér, og
við mat á faglegri færni skal tek-
ið tillit til viðbótarmenntunar
sem sjúkraliði hefur
aflað sér.
Ég fæ ekki séð að
forsvarsmönnum
hjúkrunarheimila sé
heimilt að ráða ófag-
lært starfsfólk í sér-
hæfð verkefni. Það
stríðir gegn ákvæð-
um reglugerðar um
menntun, réttindi og
skyldur sjúkraliða.
Þá fæ ég ekki heldur
séð að sjúkraliðar fái
nægileg tækifæri til
að viðhalda þekkingu sinni, fag-
legri færni og tileinka sér nýj-
ungar sem varða starfið þegar
þeim er gert að vinna sömu verk
og hinir ófaglærðu.
Nýta þarf færni sjúkraliða
Margt bendir til þess að álag á
heilbrigðisþjónustu muni aukast
á næstu árum, m.a. vegna hækk-
andi lífaldurs þjóðarinnar og
aukinnar tíðni lífsstílstengdra
sjúkdóma. Það er því brýnt að
skoða vandlega starfsumhverfi
og möguleika sjúkraliða til að
njóta framgangs í starfi. Það
liggur í augum uppi að enginn
sjúkraliði sættir sig við að vera
settur þannig niður að hann fái
ekki tækifæri til að finna til sín í
starfi og nýta þá faglegu þekk-
ingu sem hann hefur færni til.
Þá er það aðkallandi að bregðast
við fyrirsjáanlegum skorti á
sjúkraliðum. Við þurfum því að
leita leiða til að fjölga þeim og
vinna að því að þeir finni til sín,
auk þess að tryggja að fjöldi
sjúkraliða sé í samræmi við um-
fang og eðli þjónustunnar sem
þeir sinna hverju sinni. Ég tel að
með markvissri samvinnu
sjúkraliða og hjúkrunarfræðinga
verði þekking og hæfni sjúkra-
liða betur nýtt í þágu þeirra sem
þiggja þjónustuna. Að öðrum
kosti er hætt við að sjúkraliðar
hverfi úr starfsstéttinni.
Samvinna fagstétta
Eftir Söndru Bryn-
dísardóttur Franks
Sandra Bryndísardóttir
Franks
»Ég tel að með mark-
vissri samvinnu
sjúkraliða og hjúkr-
unarfræðinga verði
þekking og hæfni
sjúkraliða betur nýtt í
þágu þeirra sem þiggja
þjónustuna.
Frambjóðandi í formannskjöri
Sjúkraliðafélags Íslands.
sandra@mmedia.is
Á Alþingi hefur ver-
ið lögð fram tillaga til
þingsályktunar um
dánaraðstoð á Íslandi
eða það sem hér áður
var kallað líknardráp.
Ætlunin er að kanna
grundvöll líknardrápa.
Flutningsmenn eru
meðal annarra alþing-
ismennirnir Bryndís
Haraldsdóttir Sjálf-
stæðisflokki og Silja Dögg Gunn-
arsdóttir Framsóknarflokki.
Þetta vekur ugg, svo ekki sé
meira sagt. Sem læknir get ég ekki
annað en lagst gegn dánaraðstoð
(euthanasia) eins og hér er kynnt til
sögunnar af flutningsmönnum sem
felur í sér töku lífs með virkri að-
stoð fagstétta. Ég færi rök fyrir því
hér að neðan.
Venjuleg líknandi meðferð dauð-
vona sjúklinga á Íslandi eins og hún
hefur verið stunduð á sjúkrastofn-
unum í áratugi er að mínu áliti full-
nægjandi og nútímaverkjameðferð
tekur sífellt framförum. Almenn-
ingur treystir á að læknar í dag
geri rétt í þessum efnum.
Taki kjörnir fulltrúar þá ákvörð-
un að leyfa virk líknardráp gæti
það að mínu áliti haft ófyrirsjáan-
legar afleiðingar og orðið að
skemmdarverki í fyrsta lagi á sam-
eiginlegu siðferði, en einnig á hugs-
un um tilgang lífsins og ekki síst á
sambandi almennings við heilbrigð-
isstéttir.
Hér eru nefndar nokkrar ástæð-
ur þess:
1. Það myndi vekja vantraust al-
mennings gagnvart heilbrigðis-
stéttum og ekki síst læknum, sem
og valda óöryggi við umönnun lang-
veiks og eldra fólks á öldr-
unarstofnunum.
2. „Rétturinn til að deyja“ gæti
auðveldlega þróast í ógn gagnvart
sjúklingum sem eru langveikir og
þurfa dýra þjónustu; að þeir sjái sig
tilneydda að taka undir það viðhorf
að lífi þeirra sé hvort sem er lokið
og of kostnaðarsamt fyrir aðra. Því
er viss hætta á því að þeir sam-
þykki styttingu eigin
lífs, vegna óbeins
þrýstings.
3. Það er hætt við að
tímamörk líknardrápa
muni breytast: Verði
leyfilegt að stytta líf
þjáðs manns með sam-
þykki hans undir lokin,
síðustu dagana eða síð-
ustu vikuna, af hverju
skyldi það ekki verða
talið siðlegt einnig að
stytta það um einn
mánuð eða tvo – eða
nokkur ár, ef endalokin blasa hvort
sem er við?
Þetta gæti sett þrýsting á hinn
langveika, heilbrigðiskerfið og að-
standendur sem þyrftu í hugskoti
sínu að leita raka fyrir því af hverju
lífið væri ekki stytt jafnvel enn
meira, e.t.v. nokkra mánuði, til að
spara fyrirhöfn og kostnað.
Dæmið afhjúpar að þetta gæti
reynst vegleysa sem tekur engan
enda.
4. Samviska aðstandenda. Það er
vel þekkt að sjálfsmorð manns
leggst þungt á aðstandendur. Þeir
gætu ásakað sig um að hafa ekki
hjálpað nægilega, sýnt stuðning og
umhyggju sem hefði hugsanlega
getað hindrað ákvörðun ástvinar um
að taka eigið líf við erfiðar aðstæður
og sjúkleika. Þetta er eðlilegt, því líf
manna er tengt ósýnilegum böndum
og afdrif eins hefur áhrif á líðan og
afdrif annars.
5. Stétt lækna myndi bera mikinn
skaða. Þótt eflaust myndu fáir
læknar sætta sig við það hlutskipti
að binda enda á líf sjúklinga sinna
verður ávallt einhver hluti þeirra
tilleiðanlegur. Það sýnir reynslan í
þeim löndum sem leyfa dánaraðstoð
eða líknarmorð. Á Íslandi munu
slíkir „dauðalæknar“ skera sig úr
sem aftökulæknar ríkisins, en öll
læknastéttin bæri skaðann.
Með réttu myndu læknar
óhreinkast ef líflátsverk yrðu vinna
sumra þeirra, því í læknaeiði Hippó-
kratesar stendur skrifað: „Ég mun
ekki gefa banvænt lyf til neins
manns þótt ég sé beðinn um það, né
gefa ráð um slíka ætlan …“
6. Dánaraðstoð eða líknardráp
voru leyfð í Belgíu árið 2002.
Reynslar sýnir að mat tveggja
óháðra lækna er í reynd engin
trygging fyrir sjálfstæðu mati.
Framkvæmd laganna hefur færst
í átt til víðrar túlkunar og geta
dæmi veitt innsýn í hvernig því er
háttað:
Fyrir nokkru var 45 ára gömlum
tvíburabræðrum veitt dánaraðstoð
að eigin ósk vegna blindu. 44 ára
gömul kona með króníska anorexíu
fékk dánaraðstoð og 64 ára gömul
kona með krónískt þunglyndi var
líflátin að eign ósk, án þess að láta
aðstandendur vita.
Umræður hafa verið á meðal
stjórnmálamanna í Belgíu um það
hvort foreldrar eigi að hafa rétt á að
veita veikum eða vangefnum börn-
um sínum dánaraðstoð. Fólk hlýtur
að geta sammælst um að þessi þró-
un sé ekki æskileg. Og menn athugi
að margt fer öðru vísi en ætlað er.
7. Höfuðröksemd líflátssinna í
Belgíu hefur verið að geta sýnt
fram á að útsettir hópar sjúklinga
séu ekki í hættu ef þeir sjálfir óska
ekki dánaraðstoðar. Þetta er auðvit-
að grundvallaratriði.
Fyrir nokkru kom út bókin Ex-
posing Vulnerable People to Eu-
thanasia and Assisted Suicide eftir
Alex Schadenberg. Hún rýnir í töl-
ur sem sýna að svo er ekki reyndin.
Þar koma fram tölur um
a. líknarmorð án samþykkis sjúk-
lings
b. óskráð líknarmorð og
c. frásagnir hjúkrunarfræðinga
sem starfa á þessu sviði sem gefa
ástæðu til að fara öllu með gát.
Það er vafasamt að kanna nánar
grundvöll dánaraðstoðar eða líkn-
ardrápa og mín skoðun er sú að slík
vegferð leiði þjóðina aðeins á villi-
götur. Menn hafi í huga að ef leiðin
er farin er vegurinn til baka mjög
torsóttur, ef hann er þá fær.
Skoðanakannanir hafa líka sýnt
að heilbrigðisstéttir vilja ekki taka
þátt í að deyða sjúklinga og aðeins
2-3% svarenda gætu hugsað sér að
verða við slíkri ósk.
Eftir Guðmund
Pálsson » Líknandi meðferð
eins og hún hefur
verið stunduð á sjúkra-
stofnunum í áratugi er
að mínu áliti fullnægj-
andi. Almenningur
treystir læknum í þess-
um efnum.
Guðmundur Pálsson
Höfundur er sérfræðingur í
heimilislækningum.
gudmundur.palsson@gmail.com
Gegn líknardrápum á Íslandi
ÞÚ FINNUR ALLT Á FINNA.IS
VEISTU UM GÓÐAN
RAFVIRKJA?