Morgunblaðið - 03.04.2018, Blaðsíða 33

MENNING 33
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. APRÍL 2018
Hin áhrifaríka skáldsagadanska rithöfundarinsKims Leine Spámenn-irnir í Botnleysufirði
heillaði marga þegar hún kom út á
íslensku árið 2015, listavel þýdd af
Jóni Halli Stefánssyni. Má kalla
það bókmenntalegt skúbb hjá
bókaforlaginu Sæmundi á Selfossi
að tryggja sér útgáfuréttinn á
þessu viðamikla verki sem heldur
áfram að rata til
sífellt fleiri
þakklátra les-
enda. Leine
hafði hlotið Bók-
menntaverðlaun
Norðurlandaráðs
tveimur árum
fyrr fyrir þetta
margbrotna
verk, sem er
lauslega byggt á atburðum í
danska konungsríkinu í lok
átjándu aldar, í Kaupmannahöfn
og í Noregi en ekki síst í nýlendu-
byggðum Grænlands. Margir
gagnrýnendur hafa fjallað um það
heillandi innsæi sem höfundurinn
virðist hafa í nöturlegan veruleika
bókarinnar og nýtir sér listavel
við að draga upp söguheiminn og
frásögnina alla, og því kemur ekki
á óvart að kynnast því að Leine
gjörþekkti grænlenskt mannlíf og
sögu og hafði kynnst ýmsum hrá-
slagalegum og grimmum hliðum
mannlífsins af eigin raun þegar
hann hóf að rita Spámennina. Og
hafði jafnframt öðlast góða æfingu
í skrifum með þremur bókum sem
komu út á jafn mörgum árum,
2007 til 2009. Sú fyrsta þeirra var
Kalak, þessi umtalaða og athyglis-
verða bók sem höfundurinn hefur
sagt vera skáldævisögu, og er
opinberandi frásögn um nafna og
jafnaldra höfundarins og líf sem
sagt er vera eins og það sem
Leine lifði þar til hann hóf feril
sem rithöfundur – og hún skýrir á
vissan hátt það innsæi sem birtist
í frásögninni í Spámönnunum í
Botnleysufirði. Fjallað er um erf-
itt líf hjúkrunarfræðings á Græn-
landi, líf sem mótað var af mis-
notkun og fíkn en er hér
opinberað af undarlegum heiðar-
leika, á vel mótaðan hátt og af at-
hyglisverðri stílfimi í fyrstu bók
höfundar.
Frásögnin hefst á botninum, ef
svo má segja, árið 2004 þar sem
Kim, sögumaður Kalak, er á leið í
vinnuna á sjúkrahúsi í Nuuk, höf-
uðstað Grænlands, og getur ekki
beðið eftir að næturvaktin hefjist.
Því þá mun hann sprauta sig og
gefa sig alsælu fíknarinnar á vald.
En þessa nótt verða ákveðin hvörf
og hringlaga frásögnin hefst, frá-
sögn sem stekkur næst aftur í
tímann og lesandinn kynnist Kim
16 ára gömlum þar sem hann hef-
ur flúið frá móður sinni í Noregi,
strangtrúuðum votti Jehóva, til
samkynhneigðs föður í Kaup-
mannahöfn, en sá hafði hrökklast
úr norska smábæjar- og votta-
samfélaginu áratug fyrr eftir að
hafa orðið uppvís að því að nota
rakarastofu sína fyrir kynlífs-
ævintýri með ungum mönnum. Og
faðirinn tekur að misnota Kim
kynferðislega og gerir það í tvö ár
– fjallað er um þá reynslu á
merkilega opinskáan hátt – en sú
reynsla á eftir að móta allt líf
sögumannsins, sem er háður föður
sínum um hjálp og skjól í lífinu en
reynir um leið sífellt að gera upp
þessi hroðalegu mál.
Kim lærir hjúkrunarfræði,
kynnist konu og eignast með
henni tvö börn, en rótleysið á eftir
að einkenna líf hans allt, sem og
flótti frá ábyrgð en ekki síst fíkn-
in; fíkn í kynlíf, áfengi og lyf.
Fíknin sem knýr frásögnina
áfram.
Kim flytur með fjölskylduna til
Grænlands þar sem hann starfar
fyrst sem hjúkrunarfræðingur í
Nuuk og síðar í ýmsum smærri
bæjum og þorpum, þar sem hann
á eftir að vera einskonar læknir
og sálusorgari íbúanna, vel liðinn
og vinsæll, ekki síst vegna þess að
ólíkt flestum öðrum Dönum lærir
hann málið, og þar að auki mál-
lýskur Grænlendinga bæði á vest-
ur- og austurströndinni. Frásagnir
af lífinu í þessum samfélögum eru
áhugaverðar og það hversu þau
toga í sögumanninn. Því eftir
nokkur ár á Grænlandi flytur fjöl-
skyldan aftur heim til Danmerkur
en þar finnur Kim sig alls ekki,
hann dregst sífellt aftur til Græn-
lands í afleysingar og böndin við
fjölskylduna trosna og hjónin
skilja. Þá hefur Kim þegar verið í
samböndum við fjölda kvenna á
Grænlandi, með samþykki eigin-
konunnar, og er fjallað um þau
allmörg, og þegar á líður verður
það jafnvel nokkuð endurtekn-
ingasamt þegar kynlífsævintýrum
hjúkrunarfræðingsins er lýst. En
það er óttinn við uppgjörið við
föðurinn sem vokir yfir frásögn-
inni þar sem sögumaður berst frá
einu þorpi í annað, frá einni konu
til annarrar, í sífelldu lyfjarússi.
Hann er augsýnilega fær í sínu
starfi en nær ekki tökum á lífinu –
og fjallað er um það á átakanlega
heiðarlegan og yfirvegaðan hátt.
Og hringnum er lokað þegar frá-
sögnin nær aftur árinu 2004.
Orðið Kalak merkir á græn-
lensku „gegnheill Grænlendingur“
en er jafnframt skammaryrði í
daglegu tali – og á furðu vel við
þann rótlausa mann sem bókin
segir frá. Maður sem vill standa
sig og vera treyst en nær því ekki
þar sem hann er á sífelldum flótta
frá sjálfum sér og lífinu; maður
sem þráir Grænland og dásamar
fegurð landsins og tign en þolir
ekki landslag Danmerkur sem
hann segir ljótt. Sagan er vel mót-
uð og frásögnin furðu yfirveguð og
stílhrein, ekki síst ef litið er til
þess að um fyrstu bók höfundar er
að ræða. Sviðsetningar eru til að
mynda knappar en vel mótaðar og
gefa lesandanum tilfinningu fyrir
einangrun og tilfinningum sögu-
mannsins, án þess að orða þær
beinlínis. Til að mynda þegar fjöl-
skyldan flytur aftur heim til Dan-
merkur og Kim nær engum
tengslum við fólk þar: „Nýja
heimilið okkar er í hverfi af litlum
einbýlishúsum, þetta eru tíu, tólf
hús við vegarspotta, ásamt
byggingarvöruverslun og lag-
erhúsi. Nágrannar mínir eru
skuggar á bak við limgerði, hljóðið
í garðsláttuvél, bíll sem bakkar út
úr bílskúr, hönd sem lyft er í
kveðjuskyni á bak við rúðu. Ég
heilsa á móti. Ég er góður ná-
granni. En þegar ég fer fótgang-
andi eftir veginum og blasi við frá
öllum gluggunum hef ég á tilfinn-
ingunni að ég sé að gera eitthvað
óviðurkvæmilegt.“ (164)
Störfum hjúkrunarfræðingsins í
grænlensku þorpunum er jafn-
framt lýst af merkilegum skýr-
leika og dregnar upp vel mótaðar
frásagnir af því hvernig líf og
dauði vegast á, ekki síst þegar
íbúarnir fá peninga og detta í það,
með tilheyrandi slysum og jafnvel
morðum. Eftir að hafa reynt heila
nótt að hindra fæðingu barns
stúlku sem hann hafði átt vingott
við, vegna hættu á að henni kynni
að blæða út við það, fæðist barnið
loksins og „liggur í sigurkuflinum
fullum af legvatni, þar flýtur það
eins og hvítt froskdýr. Með skurð-
hníf sker ég langa rifu í himnuna.
Legvatn streymir út yfir sængina
og niður á gólf, þar sem það
blandast blóðinu. Karen lyftir
barninu upp. Það er agnarlítið, líf-
laust, grátt og dautt […] Ég tek
barnið og legg það niður. Legg
hendurnar á brjóstkassann og
þrýsti þumalfingrinum nokkrum
sinnum á brjóstbeinið. Um leið
gefur Karen barninu súrefni inn
um nefið. Þá gerist kraftaverk.
Gráa, líflausa veran skiptir litum,
verður blá, síðan fjólublá, og loks
bleik. Samtímis finn ég flökt, líkt
og vængir spörfugls sláist við
þumalfingur mína. Hjartað er
byrjað að slá.“ (245)
Skömmu síðar þarf Kim í starfi
sínu, sem hlutlaus fagmaður, að
skoða brunnið lík ungrar konu,
móður þessa barns, sem hann
hafði átt í ástarsambandi við – enn
eitt áfallið: „Það er ekki mikið eft-
ir af stelpunni sem ég elskaði
kannski og sem ég hef kannski
hrint út í dauðann. Kolaður búkur,
höfuðkúpa sem hefur sprungið út
eins og blóm af innri þrýstingi.
Samt þekki ég hana aftur.“
(253)
Jón Hallur Stefánsson hefur
þýtt Kalak og gert það listavel.
Knappur og hlutlægur stíllinn er
blæbrigðaríkur og ljóðrænn á ein-
faldan hátt, þegar við á, og rennur
afskaplega vel. Þetta er líka
merkileg og hrífandi frásögn, ein-
læg og afhjúpandi mótunarsaga
sem gerist í nágrannalöndum og
þó einkum á Grænlandi, í heimi
sem við þekkjum flest alltof lítið.
Og ekki dregur úr áhrifamætt-
inum að vita að sú rótlausa per-
sóna sem fjallað er um hefur síðan
náð að skapa fleiri merk bók-
menntaverk.
Þroskasaga um misnotkun og fíkn
Skáldævisaga
Kalak bbbbm
Eftir Kim Leine.
Jón Hallur Stefánsson þýddi.
Sæmundur, 2017. Innbundin, 319 bls.
EINAR FALUR
INGÓLFSSON
BÆKUR
Morgunblaðið/RAX
Skáldævisaga „… það er óttinn við uppgjörið við föðurinn sem vokir yfir frásögninni þar sem sögumaður berst frá
einu þorpi í annað, frá einni konu til annarrar, í sífelldu lyfjarússi. Hann er augsýnilega fær í sínu starfi en nær ekki
tökum á lífinu – og fjallað er um það á átakanlega heiðarlegan og yfirvegaðan hátt,“ segir um Kalak eftir Kim Leine.
Straumflugur
í vorveiðina frá Atlantic Flies
Mörkinni 6 - Sími 568 7090 - veidivon@veidivon.is - veidivon.is