Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.06.2018, Qupperneq 4

4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17.6. 2018
Kynferðisbrotadómar vanmetnir
Afbrot vekja forvitni og fólk hefur sterkarmeiningar. Tilfinning almennings er oftað samfélagið sé hættulegra en það var
en gögn sýna að fjölgun glæpa og þjóðfélags-
breytingar styðja ekki endilega þann grun. Því
er mikilvægt að til sé fræðilegur texti um mál-
efnið,“ segir Helgi Gunnlaugsson afbrotafræð-
ingur og prófessor í félagsfræði við Háskóla Ís-
lands sem hefur í fjölda ára rannsakað glæpi frá
öllum hliðum.
Ný bók, Afbrot og íslenskt samfélag, kom út
fyrir stuttu og má segja að hún sé nokkurs kon-
ar framhald fyrri bóka Helga, Afbrot og Íslend-
ingar sem kom út 2000 og Afbrot á Íslandi frá
2008. Helgi segir tilganginn að koma á framfæri
aðgengilegu lesefni um afbrot hérlendis, vekja
áhuga og umræður um efnið. Í bókinni er kafað
ofan í erfiðari mál en líka þau léttari, eins og af-
brotafræði íslenskra kvikmynda. Eitt er víst að
fólk hefur áhuga á afbrotum og þeim heimi sem
þau spretta úr samanber nýlega sjónvarpsþætti
eins og Fanga. Helgi styðst bæði við eigin rann-
sóknir í nýju bókinni og einnig vísar hann í
rannsóknir annarra enda eru fjölmargar rann-
sóknir sem „læðast með veggjum og fólk veit
ekki af“, eins og Helgi orðar það sjálfur.
Hvernig sjá Íslendingar fyrir sér heim af-
brota og hvernig á þeim er tekið?
„Íslendingar meta það sjálfir svo að stærstu
vandamálin séu tengd fíkniefnaneyslu og fíkni-
efnabrotum en á síðustu þremur áratugum er
það oftast nefnt í viðhorfsmælingum. Það sem
hæst ber í fjölmiðlum og samskiptamiðlum mót-
ar þó afstöðuna talsvert hverju sinni. Þegar
ákveðin mál koma upp breytist þessi sýn. Árið
2013 töldu flestir kynferðisbrot mesta vanda-
málið, sem þá var stuttu eftir umfjöllun Kast-
ljóss um barnaníð. 2015 nefndu flestir efnahags-
brot sem stærsta vandamálið, skömmu eftir að
þungir dómar höfðu fallið í Hæstarétti vegna
efnahagsbrota. Þegar e-pillan kom fram á sjón-
arsviðið og var áberandi í umræðunni 1995-1997
nefndu aldrei fleiri fíkniefnabrot.“
Tilkoma e-pillunnar hafði ekki aðeins áhrif á
umræðuna heldur einnig fíkniefnadóma sem og
dóma í öðrum brotaflokkum að mati Helga.
„Það varð eins konar siðfár í samfélaginu með
tilkomu þessarar pillu sem Íslendingar skynj-
uðu sem eina mestu ógn sem steðjað hafði að
samfélaginu, eins konar dauðapillu. Í kjölfarið
fóru dómar í fíkniefnamálum að stórþyngjast og
mörgum fannst dómar fyrir önnur brot sér í lagi
kynferðisbrot allt of vægir í samanburði.
Í stað þess að bakka og íhuga hvort við vær-
um ef til vill að fara fram úr okkur í fíkniefna-
dómum varð þróunin sú að dómar í kynferð-
isbrotamálum tóku að þyngjast líka svo áhrifin
á dómskerfið urðu talsverð.
Alveg fram á þennan dag hefur ekki verið
undið ofan af þróuninni og burðardýrin svoköll-
uðu fá til að mynda afar þunga dóma því ákveðið
fordæmi hafði verið sett og efri mörk refsi-
rammans verið þanin út. Þróunina í átt til refsi-
þyngingar má því að einhverju leyti rekja til
uppnámsins sem varð með tilkomu e-pillunnar.“
Almenningur telur sig harðari
Helgi bendir einnig á að rannsóknir sýni að fólk
vanmeti dómstóla og vanmatið snúi einkum að
kynferðisbrotum og nauðgunum.
„Í samstarfi við norræna kollega sýndum við
að almenningur hefur tilhneigingu til að van-
meta refsiþyngd dómstóla, einkum í kynferðis-
brotamálum. Við lögðum sex raunveruleg af-
brotamál fyrir þátttakendur í stórri rannsókn.
Þátttakendur fengu spurningalista þar sem
spurt var hvernig þeir teldu að íslenskir dóm-
arar myndu dæma í viðkomandi málum. Mjög
margir álitu að dómarar myndu dæma mun
vægar en þeir gerðu en við höfðum áður fengið
reynda dómara til að „dæma“ í þessum málum.
Minnst var vanmatið í fíkniefnabrotum, þar sem
þátttakendur voru ekki fjarri því að giska rétt á
þann dóm sem var felldur. Vanmatið á refsi-
þyngd dómstóla var aftur á móti mest í nauðg-
unarmálinu.
Þátttakendur voru einnig spurðir hvernig
þeir myndu sjálfir dæma í málunum sex og kom
þá í ljós að þess eigin dómar voru yfirleitt væg-
ari en niðurstöður dómaranna. Þetta er athygl-
isvert því umfjöllun í samfélaginu er oft sú að
dómstólar séu of linir og fólk telur sig því harð-
ara í dómum en dómstólar raunverulega eru,“
segir Helgi og bætir við að eitt mál hafi þó skor-
ið sig úr en það var kynferðisbrot gegn barni
sem þátttakendur voru beðnir að skoða. Þar
vildi rúmur helmingur þátttakenda harðari
refsingu en dómararnir höfðu áður úrskurðað.
Norræna rannsóknin okkar sýnir að ef al-
menningur fær fyllri upplýsingar um áþreif-
anleg brotamál, gerendur þeirra og þolendur og
vitneskju um ólíkar refsitegundir, dregur úr
refsigleði. „Það skiptir því máli að veita almenn-
ingi fyllri upplýsingar. Þá breytast afbrota-
menn, sem áður voru jafnvel taldir skrímsli, í
manneskjur, og kannski skili litlu að læsa þá
bara inni og henda lyklinum. Yfirveguð umræða
er því afar mikilvæg.“
Í bókinni eru efnahagsbrotin ekki undan-
skilin. Helgi veltir þar upp ýmsu, til dæmis
hvort rekja megi orsakir hrunsins eingöngu til
stjórnenda banka og embættismanna og spyr
hver ábyrgð einstaklinga á kerfishruni sé.
„Það er einnig forvitnilegt að skoða hvaða
áhrif þjóðarhremmingar eins og þær sem hér
urðu 2008 hafa á afbrot. Í málaskrá lögreglu má
sjá aukningu í hefðbundnum auðgunarbrotum
árið 2008 og framan af 2009 sem þarf þó ekki að
tengjast hruninu beint því slíkar sveiflur koma
oft fram. Í raun hafði bankahrunið óveruleg
áhrif á tíðni hefðbundinna afbrota. Efnahags-
brotin eru þó sér kapítuli og þar hafa Íslend-
ingar sérstöðu því hundruðir fengu stöðu sak-
bornings og tugir einstaklinga voru dæmdir í
fangelsi meðan slíkt var ekki gert í sama mæli
erlendis þótt fjármálastofnanir hafi víða hrunið.
Ég velti þeim spurningum upp, hvort og hvern-
ig sé hægt að draga einstaklinga til ábyrgðar
fyrir kerfishrun því eins og til dæmis í Banda-
ríkjunum, þar sem stórar stofnanir hrundu, var
það ekki gert í sama mæli og hér og spurningin
um saknæma einstaklingsábyrgð varð aldrei
eins áberandi.
Hérlendis voru sakamálarannsóknir tengdar
hruninu mjög umfangsmiklar og í raun ein-
stakar. Ef við myndum heimfæra umfang ís-
lensku rannsóknanna út frá mannfjölda yfir á til
dæmis Wall Street værum við að tala um að um
eitt hundrað þúsund bandarískir starfsmenn
hefðu verið fengnir til að rannsaka það sem þar
gerðist. Ég er ekki að segja að ekki eigi að
draga neinn til nokkurrar ábyrgðar, refsiverð
háttsemi átti sér óneitanlega stað í fjármála-
kerfinu, en það er sláandi að skoða umfang
þessara rannsókna og málsókna og hversu langt
var gengið hér í alþjóðlegu samhengi.“
Stemningin í fjármálaheiminum og þjóðfélag-
inu fyrir hrun er einnig til umfjöllunar.
„Nýjar leiðir voru fetaðar í fjármálalífinu sem
aldrei höfðu áður verið stigin á Íslandi. Hröð
einkavæðing, markaðir stækkuðu út fyrir land-
steinana og hugmyndir um markaðsfrelsi og lít-
ið opinbert eftirlit urðu ofan á og andrúmsloftið
gagnvart því jákvætt. Síðan hrynur kerfið og þá
urðu allar þessar athafnir grunsamlegar, sem
höfðu áður þótt eðlilegar.
Ég reyni að skoða bankahrunið í víðu sam-
hengi. Margir telja að bankamenn hafi fyrst og
fremst framið refsiverða háttsemi til auðgunar
fyrir sjálfan sig, en í mjög mörgum tilfellum voru
menn einfaldlega að reyna að bjarga hlutunum
fyrir horn í stærra samhengi, þegar öll sund lok-
uðust á alþjóðamörkuðum í aðdraganda hruns-
ins. Djarft hafði verið teflt og fallið var hátt. “
Morgunblaðið/Ófeigur
Helgi Gunnlaugsson afbrotafræðingur skoðar ýmsa fleti afbrota og viðhorf Íslendinga til þeirra í nýrri bók sinni, Afbrot og ís-
lenskt samfélag, allt frá afbrotafræði kvikmynda og bjórbanninu upp í þyngri kynferðisbrotamál og svo efnahagshrunið.
„Í samstarfi við norræna kollega sýndum við að almenningur hefur tilhneigingu til að vanmeta refsi-
þyngd dómstóla, einkum í kynferðisbrotamálum,“ segir Helgi Gunnlaugsson afbrotafræðingur.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
’
Einn af prófsteinum siðmenningarstigs hvers
samfélags er meðferð þess á glæpamönnum sínum.
Rutherford B. Hayes, forseti Bandaríkjanna 1877-1881
INNLENT
JÚLÍA MARGRÉT ALEXANDERSDÓTTIR
julia@mbl.is