Morgunblaðið - 13.08.2018, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 13. ÁGÚST 2018
Klettavík Djúpalónssandur er bogamynduð vík á vesturströnd Snæfellsness þar sem sjá má stórbrotna kletta bera við himin. Á Djúpalónssandi eru m.a. steintök sem vermenn reyndu afl sitt á.
Eggert
Um það þarf vart
að fjölyrða að einka-
eignarréttur er vel
varinn bæði í lögum
og stjórnarskrá. Það
er því ekkert smámál
þegar auðlindir þjóðar
eru færðar undir
hann, hvað þá þegar
hert er á þeim rétti.
Tekist var á um
þetta á Alþingi fyrir
og upp úr síðustu aldamótum og
þá einkum um lögin um rannsóknir
og nýtingu á auðlindum í jörðu frá
1998 og síðan í langvinnum deilum
um vatnalögin svonefndu.
Fyrri lagabálkurinn treysti eign-
arhald jarðeiganda á auðlindum í
landi hans, þar með öllum jarð-
efnum svo og vatni, heitu og köldu.
Reyndar væri réttast að segja að
afnotarétti hafi verið breytt í
einkaeignarrétt. Síðari lagabálk-
urinn fjallar um nýtingu og afnot
af vatni, þar á meðal mörkin á
milli almannaréttar og einkaeign-
arréttar.
Einkaréttur og almannaréttur
Þessi mörk hafa ekki alltaf verið
skýr og áherslur tekið miklum
breytingum í tímans rás, nokkuð
sem stundum vill gleymast. Tals-
menn stjórnvalda í deilunum um
vatnalögin sögðu að tími væri
kominn til að uppfæra lögin til
samræmis við breyttar áherslur
dómstóla allar götur frá því að
vatnalögin tóku gildi árið 1924. Á
þessum tíma hefði einkaeignar-
réttur verið að styrkjast og laga
bæri lögin að þessum veruleika
dómsalanna. Á móti var á það bent
að gagnstæð þróun hefði einnig átt
sér stað því í seinni tíð hefði al-
mannaréttur jafnframt verið að
sækja í sig veðrið. Til marks um
það væru kröfur almannasamtaka,
innlendra og fjölþjóðlegra, um að
aðgengi og eignarhald á vatni ætti
að teljast til mannréttinda, sjónar-
mið sem hafa verið viðruð innan
Sameinuðu þjóðanna með vaxandi
þunga.
Um fyrri lagabálkinn náðist eng-
in málamiðlun og er
það mitt mat að lögin
um rannsóknir og nýt-
ingu á auðlindum í
jörðu hafi verið ein-
hver versta lagasmíð
síðari tíma. Vatnalög-
unum var hins vegar
þokað inn í ívið skárri
farveg, að mínu mati,
en upphaflega stefndi
í. Engu að síður eru
þar slæmar brotalam-
ir sem ég hef margoft
reifað innan þings og
utan, bæði í ræðu og riti, til dæmis
um heimildir til fénýtingar á vatni.
Sýnilegur hagnaður
Þegar Íslendingar gerðust aðilar
að evrópska efnahagssvæðinu,
EES, höfðu ýmsir af því áhyggjur
að hömlulaus viðskipti með land
yfir landamæri aðildarríkja svæð-
isins gætu leitt til þess að eignar-
hald á íslensku jarðnæði flyttist úr
landi. Það varð þó ekki þar til nú
að alda uppkaupa erlendra fjár-
festa ríður yfir. Augljóst er að
fjármálaspekúlantarnir hafa upp-
götvað auðæfin sem fólgin eru í
eignarhaldi á íslensku jarðnæði,
vatninu, virkjunarréttinum, lax-
veiðihlunnindunum og náttúruperl-
unum sem hér eru nánast við
hvert fótmál og landeigendur gera
sér að féþúfu í síauknum mæli.
Hagnaðurinn sem hafa má af þess-
um fjárfestingum er því orðinn vel
sýnilegur því á öllum fyrrgreindum
sviðum eru eigendur lands farnir
að fénýta eignarrétt sinn.
Tvær spurningar
Í tengslum við landakaupin sem
nú ganga yfir hafa vaknað tvær
spurningar.
Í fyrsta lagi, hvort máli skipti
hver eigi landið ef reglurnar um
takmörkun einkaeignarréttar eru
ásættanlegar og þá helst til fénýt-
ingar auðlindanna sem fylgja land-
inu. Til að fá úr því skorið hvort
aðhaldslög margvísleg tryggi al-
mannahag óháð eignarhaldi þarf
einfaldlega að kortleggja hvað um
gæti verið að ræða svo markviss
umræða geti farið fram.
Fyrir mitt leyti hef ég komist að
þeirri niðurstöðu að aðhaldslögin
myndi ekki nægilega umgjörð al-
mannahagsmunum til varnar. Sam-
kvæmt þeirri niðurstöðu sem á
endanum fékkst í deilunum um
vatnalögin er nú að finna takmark-
anir á eignarrétti yfir vatni og öðr-
um auðlindum í landi sem verið
hefur í samfélagslegri eign en selt
er til einkaaðila. Eitthvað hafði
kviknað á perunni eftir langvinnar
umræður á Alþingi, sem í doða og
andvaraleysi samfélagsins voru
iðulega afgreiddar sem málþóf!
En hvað sem því líður þá er hina
almennu lagareglu að finna í fram-
angreindum lögum frá 1998 og að
þeim lögum óbreyttum er það
grundvallarmál hver fer með eign-
arhaldið á landi þegar nýting auð-
linda er annars vegar. Fréttir frá
Vestfjörðum og Norðurlandi
eystra þessa dagana um áform um
virkjanir minna okkur á það hve
miklu máli eignarhaldið skiptir en
í báðum tilvikum vilja fjársterkir
eignamenn ráðskast með virkj-
unarrétt. Og því stærra land sem
safnast á þeirra hendur þeim mun
meiri verða völd þeirra.
Skiptir máli hvort eigandinn
er íslenskur eða erlendur?
Þá er það síðari spurningin,
nefnilega hvort skipti máli hvort
eigandinn sé íslenskur ríkisborgari
eða erlendur. Ég tel tvímælalaust
svo vera. Í fyrsta lagi skiptir ná-
lægðin máli, að landið sé í augsýn
eigandans en ekki fjarlæg versl-
unarvara sem mælist í vísitölum
alþjóðlegra kauphalla. Þá þarf eig-
andinn ætíð að vera í augsýn sam-
félagsins sem byggir þetta land
okkar og hefur það í sameiginlegri
umsjá sinni.
Auðvitað er manneskjan söm við
sig hverrar þjóðar sem hún er en
tengslin við landið skipta engu að
síður máli. Bóndinn sem býr á sínu
landi, ræður yfir því og yrkir jörð-
ina og nýtir, er með allt aðra jarð-
tengingu en fjarlægur eigandi.
Og auðvitað er eigandi lands í
annarri stöðu en leiguliðinn sem á
endanum er háður valdi húsbónda
síns. Þetta eru nokkuð algild sann-
indi og minnist ég þess frá árum
mínum í Skotlandi, þar sem ég bjó
um skeið, hve mörgum var þyrnir í
auga eignarhald stóreignamanna á
skosku landi og bein og óbein yfir-
ráð þeirra yfir því.
Óbein yfirráð, hver skyldu þau
vera? Hér er vísað til hins hug-
læga í mannlegri tilveru. Ein-
hverju sinni kom ég á íslenskan
búgarð þar sem höndlað var með
hross. Fleiri gesti bar að garði,
þar á meðal forríka Þjóðverja sem
báru ríkidæmi sitt og valdhroka
utan á sér. En bóndanum var engu
að síður sýnd tilhlýðileg kurteisi ef
þá ekki virðing. Alla vega töluðust
þarna jafningjar við. Væri íslenski
bóndinn orðinn landseti auðkýfing-
anna þýsku leikur varla vafi á að
samband þeirra hefði breyst að
sama skapi.
Dómstólar ráða
ef löggjafinn sefur
Fyrir nokkrum dögum kvað hér-
aðsdómur upp þann úrskurð að
vísa bæri frá kröfu Landverndar
og Fjöreggs um friðlýsingu á ýms-
um náttúruperlum í öræfum norð-
austanlands. Landeigendur og rík-
ið (hver ákvað það?) höfðu krafist
frávísunar. Landeigendur fögnuðu
ákaft, sögðu að þar með væri ljóst
að náttúruverndarsamtök teldust
ekki vera hagsmunaaðilar með
íhlutunarrétt. Þann rétt hefðu
landeigendur einir. Ekki hefði lítið
verið í húfi: „Þegar búið er að frið-
lýsa eitthvað er landeigandinn bú-
inn að missa ákveðið forræði.“
(Morgunblaðið 6. júlí sl.)
Þarna er dæmi um tvennt. Ann-
ars vegar að dómstólar ráða fram-
vindunni ef löggjafinn sýnir and-
varaleysi eða meðvirkni. Hins
vegar er þetta vissulega áminning
um að aðhaldslög (í þessu tilviki
um friðlýsingu lands) geta skipt
máli.
Breyta þarf lögum og
huga að samspili þeirra
Öll þessi lög þarf nú að taka til
skoðunar og þá einnig samspil
þeirra. Ég tel brýnast að taka lög-
in um rannsóknir og nýtingu á
auðlindum í jörðu svo og vatnalög-
in til gagngers endurmats. Þá þarf
að setja í lög ákvæði gegn sam-
þjöppun í eignarhaldi. Í þriðja lagi
þarf að setja skýrar búsetukvaðir
sem tryggja eignarhald innan-
lands. Þá þarf að skoða forkaups-
rétt sveitarfélaga sem þó væri
tómt mál um að tala ef ríkissjóður
væri þar ekki bakhjarl.
Krafa um innlent eignarhald
þykir sumum vera fráleitur óþarfi.
En setjum svo að í ljós kæmi að
auðkýfingur sem vildi festa kaup á
stóru landsvæði gerði það í umboði
erlendra stjórnvalda, væri okkur
sama um það? Hefði okkur verið
sama þótt bandarískur billjóneri,
handgenginn stjórnvöldum í Wash-
ington, hefði átt Miðnesheiðina,
landið undir herstöð Bandaríkja-
manna? Hvað hefði Bandaríkja-
mönnum þótt um að hafa herstöð
hér á eignarlandi Kims il-Sungs,
þáverandi leiðtoga Norður-Kóreu,
eða fulltrúa hans?
Vandlifað eða hvað?
Auðvitað hefði mátt setja að-
haldslög og auðvitað hefði mátt
nýta fullveldisrétt Íslands og
skerða eignarrétt þeirra Goldwat-
ers, Núbós og Kims, eða þeirra
líka, vegna almennra hagsmuna.
En eins og talsmaður Samtaka at-
vinnulífsins, Davíð Þorláksson,
sagði í grein í Fréttablaðinu 31.
júlí sl. þá sé eignarrétturinn ekki
nokkuð sem eigi að vera hægt að
ráðskast með að vild: „Það er …
tímabært að stjórnmálamenn átti
sig á því að eignarréttur er ekki
stjórntæki sem þeir geta gripið til
að vild.“
Það er vandlifað en þó ekki
meira en svo að allt má þetta leysa
ef viljinn er fyrir hendi. Það eina
sem við höfum ekki nóg af er tím-
inn. Nú þarf aðgerðir um leið og
Alþingi kemur saman.
Eftir Ögmund
Jónasson »Ég tel brýnast aðtaka lögin um rann-
sóknir og nýtingu á auð-
lindum í jörðu svo og
vatnalögin til gagngers
endurmats.
Ögmundur Jónasson
Höfundur er fv. ráðherra.
En ef landeigandinn hefði heitið Kim?